Historia
Kaplica pod wezwaniem Bożego Ciała i Krwi Pana oraz Dziewicy Maryi i św. Feliksa i Adaukta została zbudowana na rynku Nowego Miasta praskiego, później targu bydła, w latach 1382–1392. Stanęła w sąsiedztwie drewnianej wieży, po raz pierwszy wzmiankowanej w 1372 roku, przebudowanej na murowaną w 1397 roku, w której raz do roku, w piątek po drugiej niedzieli Wielkanocy, ukazywano pielgrzymom najcenniejsze relikwie Męki Pańskiej (włócznię św. Maurycego z gwoździem z krzyża Chrystusa) i związane z nimi klejnoty koronacyjne oraz inne świętości należące do skarbu koronacyjnego cesarza Karola IV. Święto to („festum lanceae et clavium”) ustanowił na prośbę Karola papież Innocenty VI w 1354 roku. Według kronikarza Beneša Krabice z Veitmile w trakcie trwania uroczystości pielgrzymi wypełniali cały obszerny rynek, szczególnie licznie przybywając na obchody w 1369 roku.
Kaplicę zbudowało czterdziestu członków bractwa mającego w swym herbie obręcz z młotkiem. Należeli do niego przedstawiciele duchowieństwa, także wyższego, mieszczanie oraz członkowie stanu rycerskiego. Na budowę uzyskali oni zgodę króla Wacława IV i arcybiskupa Jana z Jenštejna, weszli natomiast w spór z proboszczem kościoła św. Wacława na Zderaze, który nie zgodził się na fundację kaplicy, gdyż znajdowała się ona na terenie jego parafii. Pleban zdanie zmienił dopiero po zapewnieniu o rokrocznym wypłacaniu sześciu kop groszy rekompensaty, choć jego następca w 1389 roku wykłócał się jeszcze o wysokość zapłaty i groził rozbiórką nieukończonej budowli. Dzięki sfinansowaniu prac, zakończonych około 1391 roku, bractwo miało prawo do patronatu świątyni. W 1403 roku przekazało kaplicę wraz ze wszystkimi prawami i dochodami uniwersytetowi praskiemu. W akcie tym uczestniczył między innymi Jan Hus, duchowny, filozof, reformator Kościoła, prekursor protestantyzmu, a zarazem rektor uczelni i ostatecznie czeski bohater narodowy.
W okresie przedhusyckim kaplica stała się miejscem ogłaszania królewskich i miejskich rozporządzeń, a także świadkiem ważnych wydarzeń. W 1411 roku podczas ukazania relikwii, Wacław IV w wyniku sporu z papieżem w sprawie rzucenia klątwy na mistrza Jana Husa, skonfiskował majątek i dochody kapituły św. Wita i Wszystkich Świętych na zamku praskim. W 1412 roku, w celu ośmieszenia papieskich odpustów, do kaplicy poprowadził procesję teolog Hieronim z Pragi, zwolennik husytyzmu i wiklefyzmu. Demonstracja wyposażona w alegoryczny rydwan, na którym siedziała studentka przebrana za babilońską nierządnicę, zakończyła się spaleniem bulli papieskiej przeciwko mistrzowi Janowi Husowi. Siedem lat później na rynek w pobliżu kaplicy podburzony tłum wyrzucił z okien nowomiejskiego ratusza rajców, zaś w 1420 roku husyci przy kaplicy ogłosili wrogość Zygmuntowi Luksemburczykowi i cztery artykuły praskie, zbiór podstawowych postulatów wszystkich zwolenników husytyzmu. W 1437 roku natomiast ogłoszono przy kaplicy kompaktaty praskie, czyli ugodę zawartą przez umiarkowany odłam husytów z soborem bazylejskim, której tekst wyryto w kamieniu i osadzono na ścianach świątyni. W tym samym roku, po prawie 20 latach przerwy spowodowanej wojnami husyckimi, powrócono (do czasu śmierci Zygmunta Luksemburczyka) do tradycji ukazywania mieszczanom relikwii.
Po wojnach husyckich kaplica pełniła nie tylko funkcję kultową, ale była także miejscem pochówku mistrzów uniwersyteckich, grzebanych na otaczającym ją cmentarzu. Jej pozycja jako sanktuarium uniwersyteckiego stojącego w sąsiedztwie nowomiejskich kościołów była jednak stosunkowo słaba, tym bardziej, że całkowicie ustał dochodowy ruch pielgrzymkowy. Doprowadziło to do zaniedbań i złego stanu budowli, która musiała być na początku XVII wieku poddana naprawom finansowanym przez darczyńców. Uniwersytet posiadał kaplicę wraz z niemieckimi kalwinami do 1628 roku, kiedy to cesarz Ferdynand II przekazał ją jezuitom. Po rozwiązaniu zakonu jezuitów w 1773 roku, podupadły, przez wiele lat nie remontowany budynek przekazano pod zarząd parafii św. Wojciecha w Jirchářích. W 1784 roku kaplica została ostatecznie zamknięta, a w 1791 roku zburzona.
Architektura
Kaplica usytuowana była mniej więcej w połowie długości obszernego nowomiejskiego placu rynkowego, posiadającego oś wzdłużną na linii północ – południe. W stosunku do niej budowla przesunięta była nieco ku wschodowi, w stronę jednej z ulic łączących się z placem. Prowadziła ona ku kościołowi św. Szczepana i rotundzie św. Longina. Po przeciwnej stronie z placu wybiegała na zachód ulica wiodąca do kościoła św. Wacława i dworu Wacława IV. Średnica całego kompleksu, w tym otaczającego kaplicę cmentarza, odgrodzonego od rynku murem, wynosiła około 36 metrów. Mur prawdopodobnie nie był zwykłą ścianą, lecz mógł pełnić funkcje obronne, jako iż na XVII-wiecznych rycinach przedstawiany był ze zwieńczeniem w postaci krenelażu. Wieża w której wystawiano relikwie znajdowała się po zachodniej stronie kaplicy, w odległości około 10 metrów.
Kaplicę Bożego Ciała wzniesiono na planie równoramiennego krzyża, do którego dostawione zostało od wschodu wielobocznie zamknięte prezbiterium oraz od północy i południa grupa sześciu wielobocznie zamkniętych kaplic, dzięki którym budynek uzyskał długość około 29 metrów na obu osiach. Dokładny kształt kaplic był różnorodnie interpretowany, jednak najpewniej były to oskarpowane budowle o trójbocznych zamknięciach. Jeden z aneksów, czworoboczny i usytuowany po stronie zachodniej, musiał pełnić rolę wejściowej kruchty. Ponadto pośrodku budowli znajdowała się kwadratowa w planie wieża, a po południowej stronie kruchty zakrystia.
Boczne kaplice prawdopodobnie dostawione były do ścian północnego i południowego ramienia centralnego przęsła z wieżą. Umieszczono je bardzo blisko siebie, tak że ściany ramion były praktycznie niewidoczne. Choć północne i południowe krańce były złożone w wielokąt, mieściły one wejścia. Kolejne, zapewne główne wejście, umieszczono w prostej ścianie zachodniej kruchty. Była ona oprócz wieży i zakrystii jedyną częścią pozbawioną przypór. Kaplice wzmacniały po dwie i po cztery przypory, podobnie czterema przyporami podparte było prezbiterium. Wieża zapewne nie była podzielona na piętra gzymsami kordonowymi. Jej mury przebite były jedynie wąskimi oknami ostrołucznymi, nad którymi zastosowano konsole lub krokwie przenoszące zwisającą krawędź wysokiego dachu daleko przed elewacje wieży. Było to rozwiązaniem unikalnym dla sakralnej architektury Pragi, bardziej przypominającym rozwiązania militarne, co w połączeniu z blankowanym murem obwodowym nadawało kaplicy warownego charakteru.
Wnętrze kaplicy prawdopodobnie już pod koniec XIV wieku było podsklepione. Przypuszczalnie wewnątrz każdego z przęseł zastosowano odmienne typy konstrukcji sklepień, których kształt układał się na trudną dziś już do uchwycenia mozaikę zakrzywionych i prostych żeber (być może w kaplicy umieszczono motyw zastosowany przez Petra Parléra w północnej zakrystii katedry św. Wita, czyli zawieszone, swobodnie zakończone w przestrzeni żebra, podtrzymujące unoszący się w powietrzu kwiaton, na co mogłyby wskazywać nowożytne opisy).
Stan obecny
Kaplica Bożego Ciała nie zachowała się do czasów współczesnych, co z pewnością jest niepowetowaną stratą, ze względu na wyjątkowość jej konstrukcji na terenie państwa czeskiego. Obecnie na miejscu kaplicy przebiega droga przecinająca Plac Karola. Kamień i drewno z kaplicy sprzedano na budowę fabryki w Pankrácu, tam też przed miejscową karczmą znajdowała się mensa ołtarzowa. Nagrobki z kaplicy wykorzystano do brukowania Mostu Karola i do naprawy jazu praskiego pod Letną, dlatego do zbiorów Muzeum Narodowego trafiło jedynie kilka fragmentów płyt grobowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Halama O., Osudy kaple Božího Těla po roce 1437, „Staletá Praha”, roč. XXIX, 2/2013.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Stančík P., Kaple Božího Těla a krve na Karlově náměstí, Praha 2017.
Uličný P., Kaple Božího Těla na Karlově náměstí v Praze: Forma, funkce, význam, „Staletá Praha”, roč. XXXVI, 2/2020.