Historia
Kaplica Betlejemska została ufundowana w 1391 roku przez dwóch praskich mieszczan: kramarza Jana Kříža i dworzanina Hanuša z Műhlheimu. W akcie założycielskim obaj darczyńcy wyraźnie ustalili, że kaplica miała służyć wyłącznie do głoszenia kazań w języku czeskim. Początkowo nie było to więc miejsce kultu, czyli odprawiania mszy, na co wskazywała konstrukcja pozbawionego prezbiterium budynku. Zakaz odprawiania sakramentów wynikał również w usytuowania kaplicy w pobliżu kościoła św. Filipa i Jakuba, którego duchowny początkowo odmówił zrzeczenia się części przyległego cmentarza, potrzebnego pod budowę ze względu na ograniczoną wolną przestrzeń. Hanuš z Mülheimu zdołał rozwiązać konflikt płacąc plebanowi wielkie odszkodowanie, ale pod warunkiem, że w kaplicy nie będą sprawowane żadne nabożeństwa ani sakramenty.
Nie ma pewności kiedy budowa kaplicy została ukończona, Wiadomo jedynie, iż pierwszym kaznodzieją w Kaplicy Betlejemskiej został w 1393 roku Jan Protiva z Novej Vsi, co zapewne oznaczało, iż prace były już wówczas ukończone lub bliskie ukończenia. Następnie godność kaznodziei dzierżył Jan z Brodu, cysterski ksiądz i kapelan królowej Jadwigi, oraz Štěpán z Kolínu, czeski teolog, między 1397 a 1398 rokiem rektor Uniwersytetu Praskiego.
W 1402 roku kaznodzieją kaplicy został Jan Hus, czeski duchowny, filozof oraz rektor Uniwersytetu Praskiego. W swoich kazaniach stawiał on ważne pytania, nawiązując do takich myślicieli i reformatorów jak: Milič z Kroměříže, Matěj z Janova czy Anglik John Wycliffe. Stworzył własny program reformy Kościoła i obrony czeskich interesów narodowych, który zyskał szeroką popularność wśród mieszczan, chłopstwa i drobnego rycerstwa. Popierali go również niektórzy feudałowie i niższe duchowieństwo. Kazania przyniosły mu ogromny rozgłos, przychodziła na nie nawet królowa Zofia, żona króla Wacława IV. Z czasem Hus został przywódcą narodowej frakcji, domagającej się natychmiastowych reform w Kościele, między innymi zmian liturgicznych, komunii pod dwiema postaciami: chleba i wina, a także powrotu Kościoła do surowych i prostych zasad pierwotnego chrześcijaństwa. Hus działał w Kaplicy Betlejemskiej do 1413 roku, kiedy to został zmuszony do opuszczenia Pragi.
Następcą Husa na stanowisku kaznodziei Kaplicy Betlejemskiej został wpierw na krótko jego zastępca Havlík, a później Jakoubek ze Stříbra, który w 1414 roku wprowadził przyjmowanie komunii pod dwiema postaciami, najpierw w kościele pod wezwaniem św. Marcina w Murze, następnie w Kaplicy Betlejemskiej, gdzie taka forma komunii praktykowana była aż do 1622 roku. W 1415 roku Jakoubek stał się przywódcą ruchu reformatorskiego, zaś dwa lata później streścił swoje postulaty w tzw. czterech artykułach praskich. Od 1419 roku główną świątynią ruchu husyckiego stał się kościół Matki Bożej Śnieżnej, natomiast w kaplicy rozpoczęto remonty, zakończone wraz ze śmiercią Jakoubka w 1429 roku. Śmierć tego wybitnego kaznodziei oznaczała także koniec okresu świetności kaplicy, zarządzanej odtąd przez nie tak prężnego i konsekwentnego reformatora jak Martin z Volyně (wiodącą rolę pośród husytów zaczął wówczas odgrywać Jan Rokycana, działający przy kościele Matki Bożej przed Tynem).
W późnym średniowieczu oraz w czasach renesansu kaplica zasadniczo pełniła rolę kościoła parafialnego. W 1521 roku kazania głosił w niej Tomáš Müntzer, ewangelicki teolog, jeden z pierwszych przywódców reformacji protestanckiej. W 1548 roku kaplica została odrestaurowana „na cześć i chwałę Boga oraz chwalebne wspomnienie mistrza Jana Husa”. W 1622 roku uniwersytet przekazał budynek jezuitom, którzy wprowadzili w niej nabożeństwa katolickie. Gdy zakon jezuitów został w 1773 roku rozwiązany, Kaplica Betlejemska stała się własnością państwa i funkcjonowała jako kościół filialny podległy pobliskiej świątyni św. Idziego. Pod koniec XVIII wieku znajdowała się w bardzo złym stanie, służyła nawet jako magazyn drewna, a w latach 1836-1837 została przekształcona na dom mieszkalny. Zmiana podejścia do zabytku i decyzja o jego odbudowie nastąpiły w 1948 roku. Prace rekonstrukcyjne zakończono w 1954 roku.
Architektura
Pod budowę kaplicy fundatorzy ofiarowali ogród o powierzchni 800 m2. Znajdowała się na nim studnia z której korzystano przez cały okres funkcjonowania kaplicy oraz podpiwniczony dom, pierwotnie wykorzystywany jako słodownia, który stał się mieszkaniem kaznodziei kościelnego i zakrystią. Przednią część swojego domu od strony ulicy Dominikańskiej (obecnie Husa), Jan Kříž przeznaczył na dom dla studentów, nazwany Nazaret. Od strony wschodniej kaplica sąsiadowała z romańsko – gotycką świątynią św. Filipa i Jakuba, której przykościelny cmentarz zajęła.
Kaplica otrzymała nieregularny, trapezowaty w planie kształt, z racji potrzeby dostosowania budynku do okolicznej zabudowy. Nieco dłuższe ściany znajdowały się na linii północ – południe, ale kaplicę na linii wschód – zachód przedłużały pomieszczenia zakrystii i mieszkanie kaznodziei, usytuowane przy nawie od wschodu, mniej więcej pośrodku elewacji. Nie jest pewne jaki wieńczył ją pierwotnie dach. Być może był to znany z najstarszych widoków miasta podwójny dach namiotowy, oparty na trójkątnych szczytach od strony elewacji południowej i północnej.
Wejście do kaplicy znajdowało się po lewej stronie elewacji południowej. Od tej strony kaplicę pierwotnie oświetlało sześć dużych, ostrołukowych, zdobionych maswerkami okien. Po stronie północnej znajdowały się dwa okna, a po stronie zachodniej trzy: jedno duże ostrołukowe z maswerkiem i dwa prostokątne, przedzielone kamiennymi krzyżami. Ponadto funkcjonowały jeszcze dwa główne wejścia (północno – zachodnie oraz północno – wschodnie) a także czwarte, dodatkowe, znajdujące się obok ambony, która była zawieszona wewnątrz budynku na ścianie wschodniej. To ostatnie wejście dostępne było oczywiście tylko dla wygłaszających kazania. Wszystkie pozostałe umieszczono w takich miejscach, by wchodzący nie przechodzili przed amboną i nie przeszkadzali w kazaniu. Ścianę wschodnią przebijały również okna dawnego budynku słodowni (późniejszej zakrystii), gdyż Jan Kříž zastrzegł sobie ich pozostawienie w trakcie budowy kaplicy.
Wnętrze kaplicy było surowe i proste. Pierwotnie pokrywał je belkowy, płaski strop, zawieszony na wysokości 10,4 metrów, wsparty na dwóch drewnianych słupach. Zostały one tak usytuowane, aby największa wolna przestrzeń znajdowała się pośrodku, by najszerszy odcinek sali znajdował się przed amboną i przed ołtarzem. W 1548 roku zwieńczenie wnętrza przekształcono na późnogotyckie sklepienie sieciowe.
Stan obecny
Kaplica Betlejemska jest dziś powojenną rekonstrukcją, wykorzystującą spore fragmenty zachowanych pierwotnych konstrukcji. Wyjątkiem jest jedynie ściana południowa, którą trzeba było wznieść praktycznie od podstaw. Z tego powodu nie posiada ona jednego okna, pominiętego w wyniku błędnej analizy starych rycin. Niestety także zachowane części obwodowego muru budynku zostały wzmocnione żelbetowymi filarami, zamiast drewnianych słupów. We wnętrzu kaplicy zachowały się fragmenty pierwotnych polichromii ściennych oraz gotyckie portale.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gazárková T., Betlémská kaple v kulturně historickém kontextu, Praha 2016.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Wirth Z., Betlémská kaple, „Památky archaeologické”, 33/1923.