Historia
Przyrynkowy budynek staromiejskiej Pragi, w XV wieku zwany Domem Białego Dzwonu, wybudowany został w początkach XIV wieku, na miejscu starszej kamienicy wczesnogotyckiej i romańskiej. Jego nazwa odnosiła się do wmurowanego w narożnik dzwonu, według tradycji związanego z wydarzeniami z 1310 roku, gdy Jan Luksemburski i jego żona Elżbieta po raz pierwszy wkroczyli do Pragi, zdobytej po kilku dniach oblegania wojsk Henryka Karynckiego. Sukces ten miano zawdzięczać sygnałowi dźwiękowemu z kościoła Matki Bożej przed Tynem, nadanemu przez Berengara, kapelana królowej. Pierwsza wiarygodna pisemna wzmianka o domu odnotowana została w 1363 roku, kiedy to należał do mieszczanina Henslina, syna Pesolda z Chebu.
W XV wieku właściciele domu, zamożni mieszczanie i drobni szlachcice, często się zmieniali. Od 1417 roku poświadczone było używanie dzwonu, przytwierdzonego do elewacji budynku, od którego uzyskał on swą nazwę. Między 1484 a 1513 rokiem cena domu wzrosła dwukrotnie, co wskazywałoby, że w okresie tym nastąpiły znaczące przebudowy. W pierwszej ćwierci XVI wieku, w czasach gdy kamienicę dzierżył Václav Šlechta z Pomberka, zbudowano skrzydło wschodnie oraz skrzydło północne, które zamknęły wewnętrzny dziedziniec i nadały budowli ostateczną bryłę.
Po 1685 roku przeprowadzono gruntowny remont i przebudowę domu. Usunięto wówczas gotycki dach, zwiększono liczbę pięter w wieżowej części i wprowadzono barokowe elementy wystroju i detali architektonicznych. W 1775 roku na dziedzińcu wstawiono barokowe krużganki, a elewacje zewnętrzne pokryto stiukową dekoracją. Dalsze prace budowlane prowadzono w 1899 roku w stylistyce neobarokowej, co doprowadziło do tak daleko idących zmian elewacji, iż zapomniano o gotyckiej przeszłości budynku. W XX wieku pomieszczenia domu były wykorzystywane jako biura, magazyny i warsztaty, przez co zabytek popadł w zaniedbanie. W latach 1975-1987, po przeprowadzeniu szczegółowych badań, dom poddano gruntownej regotyzacji.
Architektura
Budynek usytuowano we wschodniej pierzei staromiejskiego rynku Pragi, tuż obok położonego na południu kościoła Matki Bożej przed Tynem, a zarazem naprzeciwko ratusza miejskiego. Dom składał się z czworobocznej w planie wieży mieszkalnej, zwróconej fasadą ku rynkowi, oraz przystawionego do niej od wschodu mniejszego skrzydła. W pierwszej ćwierci XVI wieku dobudowano skrzydło północne i wschodnie, które wraz ze starszym skrzydłem wydzieliły wewnętrzny, otoczony drewnianymi krużgankami dziedziniec ze studnią pośrodku.
Najbardziej dekoracyjną formę uzyskała fasada zachodnia domu, zwrócona w stronę placu rynkowego Starego Miasta. W porównaniu z resztą elewacji wyróżniała się dokładnie opracowanymi, nie otynkowanymi blokami kamieni. Trzy kondygnacje oświetlały duże ostrołukowe okna, rozmieszczone na piętrach w trzech osiach. Były dwudzielne, z ościeżami o złożonym profilowaniu i wypełnione bogatymi maswerkami. Nad oknami umieszczono wimpergi ze wzorami z trójliści zwieńczonymi kwiatonami, a pomiędzy oknami znalazły się nisze, pierwotnie mieszczące posągi. Pomiędzy oknami na pierwszym piętrze znajdowały się posągi króla i królowej siedzących na tronie, a towarzyszyli im rycerze w pełnych zbrojach. Na drugim piętrze być może znajdowały się posągi świętych patronów: Wacława, Wita, Wojciecha i Prokopa. Nisze zamknięte były ostrołukami, wypełnione w archiwoltach trójliśćmi oraz także zwieńczone wimpergami z kwiatonami.
Dom Kamiennego Dzwonu posiadał komory piwniczne, utworzone jeszcze w drugiej połowie XIII wieku dla starszej budowli poprzedzającej gotycką kamienicę, kiedy to stanowiły jeszcze lekko zagłębiony w ziemi parter. Typowymi piwnicami stały się one ze względu na stopniowe podwyższanie się poziomu nawierzchni placu rynkowego. Starsze komory piwniczne z około 1253-1278 roku przykryte były stropami i osadzone głębiej w gruncie. Młodsze komory z lat 1278-1300 utworzono na głębokości 3,5 do 4 metrów, a więc nieco wyżej. W okresie gotyku wszystkie one służyły do celów magazynowych, jako chłodne spiżarnie do składowania pokarmu i napojów. Zostały wówczas przykryte sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi.
Przyziemie wieży składało się z dużej sieni wejściowej. Z niej przedostać się można było do korytarza na wschód od wieży, a z niego do czworobocznego przedsionka oraz kaplicy usytuowanej w bocznym skrzydle. Kaplicę przykryto dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, oddzielonymi od siebie szerokim gurtem z wyżłobionymi krawędziami. Żebra o gruszkowym przekroju spięto zwornikami o kształtach rozet i opuszczono na piramidalne wsporniki. Wnętrze pokryto około 1310 roku ściennymi polichromiami. Pierwotnie, przed konsekracją pomieszczenia, mógł się w nim znajdować pokój kupca, który zwykle sytuowano w średniowiecznych domach za sienią wejściową. Funkcję kaplicy pomieszczenie utraciło już na początku XV wieku, kiedy to wzdłuż gurtu utworzono ścianę działową.
Piętro wieży dostępne był po spiralnej klatce schodowej, umieszczonej w grubości muru w północno – wschodnim narożniku, i zakończonej bogato zdobionym, profilowanym, ostrołucznym portalem, flankowanym płaskorzeźbionymi pinaklami oraz konsolami niosącymi rzeźbione figury. Za portalem znajdowała się jedna duża, przykryta belkowym stropem sala, zapewne wykorzystywana do celów reprezentacyjnych. Oświetlające ją od południa i zachodu okna osadzono w głębokich niszach z bocznymi, kamiennymi ławami, ściany natomiast pokryto barwnymi malowidłami, naniesionymi w dwóch bliskich czasowo etapach z XIV wieku. Przedstawiały one sceny figuralne oraz inskrypcje wyjaśniające ich znaczenie (motyw dziesięciu przykazań, postacie biblijne).
W pomieszczeniu ponad kaplicą znajdowało się oratorium, usytuowane pomiędzy pomieszczeniami mieszkalnymi. Wewnątrz wyróżniało się ono okazałą grupą trzech uskokowych wnęk w ścianie wschodniej: dużą, ostrołucznie zamkniętą pośrodku i dwoma mniejszymi, czworobocznymi, z dwuspadowymi zamknięciami po bokach. Wszystkie wnęki wzdłuż krawędzi udekorowano płaskorzeźbionymi żabkami oraz zwieńczono kwiatonami. Środkowa zapewne była wnęką ołtarzową, dwie boczne natomiast pełniły rolę pastoforiów. Salę oratorium przykryto dwoma przęsłami sklepienia krzyżowego o różnej wielkości (prostokątnym i kwadratowym), z żebrami profilowanymi na kształt gruszki, złączonymi zwornikiem z motywem słońca ujętym pofalowanymi liśćmi. Gdy ukończona została budowa kościoła Matki Bożej przed Tynem po południowej stronie domu, oratorium na piętrze straciło na znaczeniu, a mieszkańcy utworzyli nadwieszany na wysokości 2,4 metra ganek o długości niecałych 6 metrów. Wiódł on przez wąski, dwuramienny (siodłowy) portal z dawnego oratorium do skrajnego przęsła północnej nawy kościoła.
Układ pomieszczeń drugiego piętra domu zbliżony był do kondygnacji niższych, lecz drugie piętro wieży nie było bezpośrednio połączone z pozostałymi skrzydłami ze względu na różnicę wysokości. Jednoprzestrzenna sala na drugim piętrze wieży pierwotnie podzielona była na mniejszy hol wejściowy, salę z oknami wychodzącymi na rynek i ogrzewany kominkiem pokój. Pomieszczenia te zapewne rozdzielały drewniane ścianki działowe, drewniany był także stop pomieszczeń. W ścianie naprzeciwko wyjścia z klatki schodowej, w ogrzewanym pomieszczeniu, znajdowała się okazała trójdzielna wnęka o półkolistych, profilowanych, rozmieszczonych piramidalnie arkadach (środkowa wyższa od bocznych), mieszcząca trzy zamknięte trójliśćmi otwory okienne. Pozostałe okna zachodnie podobne były to tych na pierwszym piętrze, a więc osadzone w wysokich wnękach z bocznymi, kamiennymi siedziskami.
Stan obecny
Dom Kamiennego Dzwonu, dzięki długotrwałym pracom remontowym i regotyzacyjnym, jest dziś jedynym w całości zachowanym gotyckim budynkiem mieszkalnym na terenie Pragi, a także jednym z niewielu zachowanych w Europie Środkowej o tak bogatej dekoracji zewnętrznych elewacji. Obecnie w jego wnętrzach mieści się Galeria Miasta Stołecznego Pragi, warto jednak zwrócić uwagę na zachowane średniowieczne detale architektoniczne w postaci wnęk okiennych, sklepień kaplicy i oratorium, portali, gotyckich nisz, czy też pozostałości polichromii ściennych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýnová M., The Stone Bell House, Prague 2021.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.