Historia
Romański kościół pod wezwaniem św. Piotra (od XII wieku św. Piotra i Pawła) został zbudowany z inicjatywy czeskiego króla Wratysława II w latach 1070–1080, w związku z założeniem kapituły wyszehradzkiej i być może z powodu sporów władcy ze swym bratem, biskupem praskim Jaromirem Gebhartem. Konflikt między Przemyślidami spowodował, iż Wratysław II opuścił Pragę i przeniósł rezydencję monarszą na Wyszehrad, gdzie na miejscu starego grodu ufundował murowany zamek. Przeprowadzka, a wraz z nią budowa kościoła, miała jednak i bardziej skomplikowane powody, związane z realizacją ambicji króla w polityce europejskiej, a co za tym szło, potrzebą posiadania odpowiednio wyedukowanych urzędników, posłów, czy też kościelnych hierarchów. Aby zapewnić kapitule niezależność, Wratysław II zwrócił się do papieża Aleksandra II o wyłączenie jej spod władzy biskupa i podporządkowanie bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Ten wyjątkowy w średniowiecznych Czechach akt potwierdził papież Lucjusz II w 1144 roku za rządów Władysława II. Już jednak wcześniej pierwszych dwunastu kanoników, wykształconych cudzoziemców, Wratysław II wykorzystywał w polityce zagranicznej, między innymi w kontaktach z kurią papieską i negocjacjach z cesarzem Henrykiem IV, od którego otrzymał koronę królewską. Ponadto kościół św. Piotra i Pawła wyznaczony został na miejsce ostatniego spoczynku fundatora i jego rodziny.
Po raz pierwszy kościół został przebudowany około 1129 roku, w okresie rządów Sobiesława I Przemyślidy, który ufundował nowy strop, rzadko wówczas spotykany dach z dachówek oraz nowe wyposażenie. Władca ten, podobnie jak jego poprzednicy: Brzetysław II, Borzywoj II i Władysław I, pochowany został na Wyszehradzie, w kościele kapitulnym. Przed śmiercią zwiększył jeszcze liczbę kanoników wyszehradzkich do siedemnastu i nadał kapitule liczne majątki. Następca Sobiesława, Władysław II, w 1140 ponownie osiadł na praskim zamku, kończąc okres największej świetności Wyszehradu. Znaczenie tamtejszych zabudowań nie zanikło jednak całkowicie, gdyż pozostała królewska kapituła kolegiacka, zajmująca przez całe średniowiecze niezwykłą pozycję wśród czeskich instytucji kościelnych. Funkcja prepozyta kapituły wyszehradzkiej od 1225 roku na stałe związana była z urzędem kanclerza Królestwa Czeskiego, jednego z najpotężniejszych ludzi w kraju, a pośród dostojników i kanoników kapituły znajdowali się czołowi przedstawiciele życia politycznego, duchowego i kulturalnego, zarówno z dynastii Przemyślidów i Luksemburgów, jak i członkowie ważnych rodów arystokratycznych.
W 1249 roku kościół św. Piotra i Pawła został poważnie uszkodzony przez pożar, prawdopodobnie mający związek z walkami wewnętrznymi między królem Wacławem a jego zbuntowanym synem Przemysłem Ottokarem II. Naprawy jakie później musiano przeprowadzić, stały się impulsem do przebudowy, która nadała kościołowi formę wczesnogotycką. W 1273 roku założony miał zostać dach, a w 1295 roku dobudowano kruchtę. W pierwszej połowie XIV wieku prace nad rozbudową prowadzono z inicjatywy Elżbiety Przemyślidki, której przyrodni brat Jan Volek był w latach 1310–1334 prepozytem kapituły. Następne prace przy kościele kontynuowano w 1369 roku w ramach przebudowy Wyszehradu prowadzonej przez Karola IV i uświetnienia Pragi, wywyższonej do rangi stolicy Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Ukończenie pierwotnych planów zostało jednak powstrzymane przez wybuch wojen husyckich. W 1420 roku wojna przyniosła zniszczenia i grabieże całego Wyszehradu. Prawdopodobnie w całkowitą ruinę popadła wówczas romańska część kościoła św. Piotra i Pawła, choć część budowli musiała pozostać nienaruszona, gdyż w 1424 roku przeprowadzono w niej uroczysty pogrzeb Wacława IV.
Odbudowa Wyszehradu rozpoczęła się za króla Jerzego z Podiebradów, zdającego sobie sprawę z wagi strategicznej tego wzgórza. W 1455 roku powróciła do niego kapituła, która około 1462 roku odzyskała od utrakwistów kościół św. Piotra i Pawła. W 1493 roku król Władysław Jagiellończyk potwierdził jej przywileje, a dwa lata później zakończono remont kościoła, po którym został on ponownie konsekrowany. Naprawy musiały być jednak niefachowe lub pośpieszne, albo jedynie częściowe, gdyż już w 1503 roku zawaleniu uległ jeden z filarów międzynawowych i podtrzymywane przez niego sklepienie. Kapituła skierowała skargę na dwór króla, pisząc że kościół z pewnością zawali się, jeśli nie zostanie szybko odrestaurowany. W 1505 roku Władysław II w celu pozyskania koniecznych funduszy na remont, nadał kapitule prawo zwierzchnictwa nad częścią Wyszehradu (drugą część kapituła uzyskała w 1528 roku od Ferdynanda I).
W 1565 roku Oldřich Avostalis i mistrz Benedykt sklepili nawę główną kościoła i dokonali przekształceń w stylu renesansowym. W 1599 roku sam cesarz Rudolf II opłacił prace budowlane przy nowym prezbiterium i jego ołtarzu, a dalsze przebudowy prezbiterium i zakrystii miały miejsce w latach 1607-1610, głównie kosztem Ondřeja Hannewalda, dworzanina cesarza Rudolfa II. Barokowe adaptacje kościoła nastąpiły w latach 1708-1711 i następnie w latach 1723-1730, gruntownie zmieniając pierwotny wygląd budowli. Współczesną formę kościół otrzymał w trakcie regotyzacji prowadzonej przez Josefa Mockera w latach 1885–1887, zaś fasadę zaprojektował František Mikš w okresie 1902–1903. W latach 1981–1987 świątynia została odnowiona i naprawiona.
Architektura
Kościół św. Piotra i Pawła wzniesiono w północno – zachodniej części wyszehradzkiego wzgórza, od strony zachodniej i częściowo na północnym – zachodzie zakończonego skalistymi urwiskami, górującymi 42 metrami nad Wełtawą, od północy doliną strumienia Botič, a od południa doliną Podol. Kościół usytuowany był na terenie podgrodzia. Na południe od niego we wczesnym średniowieczu znajdowała się rezydencja królewska, którą połączono z kościołem murowanym, krytym gankiem, poprowadzonym ponad broniącym pałacu przekopem. Most został utworzony przez dwie podłużne ściany, między którymi biegły poprzecznie łuki sklepienia kolebkowego. Korytarz prawdopodobnie zwieńczony był płaskim, drewnianym sufitem.
Pierwotny kościół powstał z opokowych kwadr, jako okazała romańska, trójnawowa bazylika o wymiarach 53 x 17 metrów, z dwoma chórami (jednym od wschodu i jednym od zachodu), dwoma czworobocznymi wieżami z dwóch stron korpusu na zakończeniu stosunkowo wąskich naw bocznych (po jednej północnej i południowej), oraz z usytuowaną pod posadzką kryptą. Dwa chóry w jednym kościele były rozwiązaniem zarezerwowanym dla najważniejszych budowli, jedyną inną dwuchórową świątynią na czeskich ziemiach była katedra św. Wita na praskim zamku. Obydwa chóry na wysokości naw głównych zamknięte były dużymi, półkolistymi apsydami, mniejsze apsydy mieściły się też od wschodu na przedłużeniu naw bocznych i wież. Ponadto od zachodu pod koniec XIII wieku utworzono rozległy narteks, kryty, jednokondygnacyjny przedsionek. Po stronie zachodniej nawy boczne były zamknięte ścianami prostymi.
W pierwszej ćwierci XIV wieku kościół powiększono o długie, gotyckie, trójprzęsłowe, wielobocznie zamknięte prezbiterium po stronie wschodniej, opięte od zewnątrz licznymi przyporami, które wzmacniały mury obwodowe i pozwoliły na umieszczenie w środku sklepienia gwiaździstego. Prezbiterium usytuowano na przedłużeniu nawy głównej, rozebrana więc musiała zostać romańska apsyda wschodniego chóru, pozostawiono natomiast krótkie odcinki murów prezbiterialnej części nawy głównej, wysunięte przed sąsiednie mury naw bocznych. W zachodniej części kościoła, przed romańskim narteksem, wybudowana została czteroprzęsłowa, oskarpowana kaplica.
Za panowania Karola IV korpus świątyni powiększony został w duchu gotyku francuskich katedr (Tuluza, Narbonne), dzięki czemu kościół osiągnął imponującą długość 110 metrów (dla porównania ukończona katedra św. Wita osiągnęła 124 metry długości, ale w średniowieczu stanowiła jedynie połowę tej wielkości). Po stronie zachodniej utworzono wówczas na miejscu dawnego narteksu cztery prostokątne przęsła nawy głównej, wraz z odpowiadającymi im czterema przęsłami zbliżonymi do kwadratów w nawach północnej i południowej, oraz przystawionymi do nich prostokątnymi przęsłami bocznych kaplic. Wszystkie one przykryte zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Całość, na skutek nie ukończenia pierwotnych planów gotyckiej przebudowy, na przełomie XIV i XV wieku stanowiła nietypowy romańsko-gotycki zespół budowli.
Stan obecny
Widoczny obecnie kościół jest jedynie częścią budowli z czasów Karola IV, powiększoną i przekształconą pod koniec XIX i na początku XX wieku. Z gotyckich murów zachował się zachodni fragment prezbiterium oraz trójnawowy korpus z bocznymi kaplicami. Po budowli romańskiej nie ma dziś widocznych gołym okiem śladów. Większość jej powierzchni znajduje się na terenie dzisiejszego cmentarza, a tylko zachodnia część pokrywała się z planem późniejszego kościoła (fundamenty zachodniej apsydy pierwotnej bazyliki odkryte zostały podczas badań archeologicznych pod posadzką obecnego kościoła). Zachodnia, dwuwieżowa fasada oraz zachodnie przęsła korpusu są w całości tworem neogotyckim, podobnie jak wschodnie przęsło prezbiterium i zakrystia. Przebudowa XIX-wieczna miała na celu wyrażenie wyglądu kościoła w XIV wieku, zgodnie z purystycznymi staraniami Josefa Mockera i była inspirowana czeskim gotykiem czasów Petra Parléřa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čadil M., Bazilika sv. Petra a Pavla na Vyšehradě, Praha 2020.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Nechvátal B., Kapitulní kostel sv. Petra a Pavla na Vyšehradě v době předhusitské, „Archaeologia historica”, vol. 27, Brno 2002.
Soukupová H., K problematice Vyšehradu, „Pruzkumy památek XII”, 2/2005.