Historia
Kościół św. Jerzego został ufundowany około 920 roku, przez księcia Wratysława I z dynastii Przemyślidów, jako najstarsza czeska bazylika i druga najstarsza murowana budowla na zamku praskim. Jego uroczystej konsekracji dokonano w 925 roku, już po śmierci Wratysława, który nie doczekał zakończenia prac budowlanych. Wraz z wyświęceniem książę Wacław pochował wówczas w kościele swą babkę, księżną Ludmiłę.
Już w latach 80-tych lub 90-tch X wieku bazylika została przebudowana, w związku z osadzeniem przy nim konwentu benedyktynek, sprowadzonego przez księcia Bolesława II Pobożnego. Pierwszą przełożoną zgromadzenia została Mlada, siostra księcia i inicjatorka tego przedsięwzięcia. W 999 roku w kościele zostało złożone ciało zmarłego Bolesława II, założyciela pierwszego czeskiego biskupstwa praskiego, który spoczął obok wcześniej pochowanego fundatora bazyliki, Wratysława. Ostatnim władcą pochowanym w kościele św. Jerzego był zmarły w 1034 roku książę Oldrzych.
W 1142 roku bazylika spłonęła w trakcie walk o Pragę między Władysławem II Przemyślidom a Konradem Znojemskim. Wymusiło to remont a zarazem rozbudowę świątyni, przeprowadzoną przez opatkę Bertę i mistrza budowlanego, niejakiego Wernhera. Prace kontynuowano w stylistyce późnoromańskiej w czasach opatki Agnieszki, w latach 1200-1228. Kolejne przekształcenia, tym razem w stylistyce gotyckiej przyniósł okres wielkiej działalności budowlanej na zamku praskim w okresie rządów Karola IV. Zakończyły się one około 1371 roku, kiedy to arcybiskup praski Jan Očko z Vlašimia poświęcił główny ołtarz bazyliki na cześć św. Jerzego i św. Ludmiły. W okresie wojen husyckich klasztor został zdewastowany. Do jego odnowy przystąpiono po powrocie benedyktynek, w czasach rządów króla Zygmunta Luksemburskiego.
Pośredniowieczne przemiany zapoczątkowano około 1510 roku, kiedy to leżąca naprzeciwko pałacu królewskiego stara bazylika została ozdobiona nowym, renesansowym już, południowym portalem. W wielkim pożarze zamku z 1541 roku ucierpiały szczególnie dachy, sklepienia i zwieńczenia wież. Odbudowaną bazylikę przeznaczono czasowo na zbrojownię. Około 1670 niestety całkowicie zbarokizowano zachodnią fasadę kościoła i przekształcono zabudowania klasztorne po jego północnej stronie, a w 1722 roku na południe od bazyliki dostawiono barokową kaplicę św. Jana Nepomucena. W 1782 roku cesarski dekret wbrew społecznemu oporowi rozwiązał konwent cysterek, umieszczając w zabudowaniach klauzury koszary. W XIX stuleciu przywrócono romański wystrój wnętrza kościoła, a w latach 1963-1976 przeprowadzono renowację bazyliki i klasztoru z przeznaczeniem tego ostatniego na narodową galerię.
Architektura
Pierwotny kościół powstał jako krótka przedromańska, orientowana względem stron świata, trójnawowa bazylika, która w drugiej połowie X wieku została przedłużona w kierunku zachodnim o około 5 metrów. Nad zachodnią częścią nawy głównej prawdopodobnie wznosiła się wówczas wieża, w przyziemiu przykryta stropem belkowym, z piętrem połączonym komunikacyjnie z dobudowanymi wówczas emporami bocznymi, powstałymi w związku z przejęciem kościoła przez konwent benedyktynek. Wschodnia część bazyliki kończyła się dużą apsydą na przedłużeniu nawy głównej i dwoma mniejszymi na końcach naw bocznych. We wschodniej części kościoła pod posadzką znajdowała się nieduża krypta z centralnie umieszczoną komorą grobową i innymi grobami znajdującymi się po bokach. Zarówno szeroka na 8 metrów nawa główna, jak i bardzo wąskie, około 2 metrowej szerokości nawy boczne, zwieńczone były płaskimi, drewnianymi stropami.
Po północnej stronie wschodniej części bazyliki usytuowana została drewniana kaplica, wzniesiona zgodnie z zachodnioeuropejskim zwyczajem ponad grobowcem. Według tradycji pochowana w nim miała być księżna Mlada, co tłumaczyłoby późniejszą przebudowę kaplicy na budowlę kamienną pod wezwaniem Panny Marii (następnie św. Anny). Otrzymała ona formę prostokątnej, pojedynczej nawy o wymiarach wnętrza 11,5 x 5,5 metra, z półkolistą apsydą po stronie wschodniej. Kaplicę tą w trakcie odbudowy z drugiej połowy XII włączono we wschodnie skrzydło klauzury benedyktynek, które wraz ze skrzydłem północnym (równoległym do obwarowań zamku) i zachodnim (połączonym z północno – zachodnią częścią korpusu nawowego bazyliki), otaczały wewnętrzny wirydarz. Najstarszym murowanym skrzydłem był długi na około 33 metry i szeroki na 12 metrów budynek zachodni, wzniesiony podobnie jak kościół z dokładnie opracowanych kwadr. W przyziemiu dzielił się on na pięć pomieszczeń, dostępnych portalami wschodnimi, za wyjątkiem jednego wejścia zachodniego przy skrajnym pomieszczeniu południowym. Ostatecznie w okresie gotyku wszystkie trzy budynki były piętrowe i mieściły wymagane przez regułę zakonną pomieszczenia: kapitularz, refektarz, dormitorium, kuchnię, czy fraternię.
Po odbudowie z połowy XI wieku trójnawowa bazylika utraciła wieżę zachodnią, wzniesiono natomiast dwie nowe czworoboczne wieże, usytuowane we wschodniej części korpusu, po jednej od północy i południa. Nawy boczne na wschodzie nadal zamknięte były niewielkimi apsydami, a nawę główną zakończono pojedynczą dużą apsydą, będącą przedłużeniem czworobocznego prezbiterium o wymiarach 8 x 8 metrów. Południowa wieża została przedłużone ku zachodowi, gdzie umieszczono kaplicę ze schodami w grubości muru zachodniego i własną apsydą na wschodzie. Pod prezbiterium usytuowano dużą, trójnawową kryptę z dwoma rzędami słupów (po trzy w każdym rzędzie), oświetlaną siedmioma drobnymi okienkami – trzema w apsydzie i dwoma w każdej ścianie bocznej. Zarówno mury naw bocznych, jak i nawy głównej, przepruto półkolistymi, obustronnie rozglifionymi oknami. Wieże na dwóch najwyższych kondygnacjach wyposażono w trójdzielne przeźrocza.
Wewnątrz kościoła romańskiego nawa główna w zachodniej części oddzielona została od naw bocznych pełnymi ścianami. We wschodniej części natomiast podział na nawy zapewniły z każdej strony cztery półkoliste arkady, oparte na czworobocznych i kolistych w przekroju filarach. Na tym odcinku nawy boczne przykryte zostały sklepieniami krzyżowymi z szerokimi gurtami. Podobnie przesklepione zostało kwadratowe prezbiterium. W oświetlanych pojedynczymi, obustronnie rozglifionymi okienkami apsydach bocznych założono konchy. Konchą zwieńczono też główną apsydę z trzema symetrycznie rozstawionymi półkolistymi oknami. Nawa główna po przebudowie zapewne nadal przykryta była drewnianym stropem. W jej zachodniej części utworzono prostokątny w planie, podsklepiony w przyziemiu chór, połączony z galeriami nad nawami bocznymi, otwartymi na nawę główną trójdzielnymi, profilowanymi uskokami przeźroczami. Z każdej dłuższej strony utworzono po pięć takich przeźroczy oraz dodatkowo od zachodu po jednym przeźroczu czterodzielnym i po jednym przeźroczu dwudzielnym we wschodniej części korpusu. Wnętrze bazyliki zostało w trakcie odbudowy udekorowane ściennymi polichromiami. Między innymi w chórze i południowej kaplicy umieszczono wyobrażenie niebiańskiego Jeruzalem, a w północnej apsydzie motyw Maiestas Domini.
W trzeciej ćwierci XIV wieku, w czasach Karola IV, przebudowano fasadę zachodnią kościoła z dwoma zewnętrznymi przyporami i trzema gotyckimi oknami o ostrołucznych zamknięciach (z których środkowe było wyższe). Wzniesiono również wysoką, piętrową kaplicę na wschód od apsydy południowej. Otrzymała ona pojedyncze przęsło czworoboczne oraz wieloboczne zamknięcie na wschodzie, przy czym za sprawą dostawienia do romańskiego prezbiterium, nie było potrzeby wznoszenia północnej ściany wielobocznej apsydy. W kaplicy umieszczono starszy grobowiec św. Ludmiły, od którego uzyskała wezwanie. Przebudowane zostały również w stylistyce gotyckiej zabudowania klauzury, zaś kaplica Panny Marii przedłużona została ku stronie wschodniej.
Stan obecny
Bazylika św. Jerzego jest dziś jednym z najstarszych zachowanych w Czechach kościołów, a zarazem najstarszym zachowanym na terenie praskiego zamku. Bazylika już w chwili budowy była jednym z najznaczniejszych dzieł czeskiej architektury, służącym za mauzoleum tamtejszych władców, zaś obecnie jej wartość jest bezcenna. Wnętrze kościoła oraz większość elewacji zewnętrznych, za wyjątkiem całkowicie zbarokizowanej fasady, dzięki pracom renowacyjnym z końca XIX wieku i początku XX wieku, posiada dziś formę romańską, z elementami gotyku w postaci kaplicy św. Ludmiły. Nowożytnymi dodatkami oprócz fasady są także: kaplica przystawiona do narożnika południowo – zachodniego, portal południowy, czy empora zachodnia. Zabudowania klasztorne benedyktynek uległy na przestrzeni wieków gruntownej przebudowie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chaloupecký V., Květ J., Mencl V., Praha románská, Praha 1948.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Kostel sv. Jiří na hradě Pražském, „Památky archaeologické”, Nové řady ročník IX-XVII (dil XXXXII), 1939-1946.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.