Historia
Pierwsze drewniano – ziemne obwarowania Prachatice uzyskały zapewne wkrótce po założeniu miasta, na przełomie XIII i XIV wieku. W 1323 roku mieszczanie otrzymali od króla Jana Luksemburczyka potwierdzenie aktu fundacji miasta, a zarazem pozwolenie na budowę murowanych fortyfikacji. Prace nad nimi prawdopodobnie trwały w drugiej i trzeciej ćwierci XIV wieku, kiedy to wzniesiono obwód głównego muru i przekopano fosę. W 1376 roku po raz pierwszy wspomniana została w źródłach pisanych brama Górna, odnotowana po raz drugi wraz z całym obwodem obronnym w 1381 roku, kiedy to prepozyt kapituły wyszehradzkiej Vilém z Landštejna udzielił Prachaticom prawa miast królewskich Písku i Starego Miasta praskiego.
W początkowym okresie wojen husyckich Prachatice jako własność kapituły wyszehradzkiej opowiedziały się po stronie katolickiej, przez co dwukrotnie były najeżdżane przez oddziały spod znaku kielicha. Obwarowania nie uchroniły mieszkańców przed spustoszeniem i spaleniem przez husytów w kwietniu 1420 roku. Po ich odejściu część mieszkańców wróciła i rozpoczęła odbudowę obwarowań, jednak w listopadzie nadeszły wojska Jana Žižki, które po odmowie wpuszczenia przez mieszczan ponownie zdobyły i zniszczyły Prachatice. Mieszczan zmasakrowano miasto zaś obsadzono garnizonem husyckim, który następnie ulepszył obronę poprzez wykopanie nowej fosy. Pod wpływem skrajnego skrzydła husytyzmu Prachatice pozostały już aż do bitwy pod Lipanami w 1434 roku.
Po zakończeniu wojen husyckich Prachatice pod swą ochronę wziął Zygmunt Luksemburczyk, który 1436 roku przyjął je pomiędzy miasta królewskie. Już jednak rok później z powodu kłopotów finansowych oddał miasto w zastaw dawnemu hejtmanowi husyckiemu Janowi Smilowi z Křemže, zastąpionemu w 1439 roku z powodu konfliktów majątkowych przez Oldřicha z Rožmberka. Nowy właściciel wzniósł w mieście dla siebie zamek, choć w 1457 roku z woli Rožmberków Prachatice przekazano w dalszy zastaw panom z Rabštejna, od 1481 roku Gutštejnom i od 1492 ponownie Rabštejnom. W okresie tym obwarowania miejskie zostały wzmocnione drugim obwodem muru.
W 1501 roku Prachatice powróciły do rąk Rožmberków, ci wymienili jednak je za Sedlčany z kapitułą wyszehradzką. Po wielkim pożarze miasta z 1507 roku zbudowano nowy, trzeci już pierścień fortyfikacji muru zewnętrznego, nad którym prace prawdopodobnie zaczęto już wcześniej, na przełomie XV i XVI wieku (zachodnia część miasta), zakończono zaś w latach 20-tych lub 30-tych XVI wieku (wschodnia część obwodu). Tak obwarowane miasto w 1597 roku wykupiło dobra helfenburskie wraz z zamkiem, zaś w 1600 Petr Vok sprzedał Prachatice cesarzowi, przez co stały się one ponownie miastem królewskim. Nieco wcześniej, w 1569 roku, Vilém z Rožmberka podarował mieszczanom prachaticki zamek.
W 1620 roku miasto było oblegane przez armię cesarską. Po tym wydarzeniu brama Górna, która doznała wówczas znacznych zniszczeń, została z powodu ciągłego zagrożenia zamurowana. Dopiero w 1640 roku zdecydowano się ją ponownie otworzyć. W XVIII wieku fortyfikacje miejskie straciły na znaczeniu, a niektóre ich części zostały zburzone w celu wykorzystania materiału do budowy nowych domów. W 1860 roku w celu udrożnienia ruchu rozebrano bramę Górną.
Architektura
Miasto założono w dolinie na terenie opadającym z zachodu na wschód. Miejski mur obronny zbudowano na planie zbliżonym do owalu z wysuniętym narożnikiem południowo – wschodnim. Całość objęła obszar około 6 ha z prostokątnym rynkiem mniej więcej pośrodku, otoczonym pierzejami mieszczańskich domów. Kościół farny św. Jakuba Apostoła usytuowano bardzo blisko muru miejskiego i tuż zaraz obok bramy Dolnej, XV-wieczny zamek natomiast usytuowano w południowej, jednej z najwyższych części miasta, w pobliżu bramy Górnej która była przez niego kontrolowana. Z racji małej przestrzeni Prachatic ku jego budowie trzeba było zniszczyć część zabudowy miejskiej.
Charakterystycznym elementem układu miasta była ulica obiegająca całe założenie za wyjątkiem strony północno – wschodniej, umieszczona jednak nie tuż przy murze miejskim ale w oddaleniu około 12-20 metrów, przy czym zewnętrzne parcele najpewniej były w całości zabudowane aż do linii muru, bez pozostawienia miejsca na tylne ogródki i sady. Mógł to być efekt budowy murowanych obwarowań na miejscu starszych, drewniano – ziemnych, co po usunięciu starych fortyfikacji przesunęło obwód obwarowań o parę metrów w przedpole, a z czasem, w okresie odbudowy miasta w okresie późnogotyckim pozwoliło na zabudowanie uzyskanej dodatkowej przestrzeni. Odmienne ukształtowanie części północo – wschodniej miasta być może miało związek ze znajdującym się tam kościołem i otaczającym go cmentarzem.
Główny, najstarszy obwód muru otrzymał znaczną grubość wynoszącą około 2 metry. Sposób jego zwieńczenia nie jest pewny. Najstarsza znana weduta Jana Willenberka przedstawiła przedpiersie zakończone krenelażem poprzedzające niezadaszony chodnik straży, jednak późniejsze widoki przedstawiały pełne przedpiersie przeprute otworami strzeleckimi. Podobnie nie ma całkowitej pewności co do baszt głównego obwodu, wydaje się jednak, iż w jego linii znajdowało się przynajmniej kilka czworobocznych budowli tego typu.
Przed głównym murem obronnym od około połowy XV wieku biegł pas zewnętrznego muru wydzielającego parcham (międzymurze) o szerokości około 8-10 metrów. Mur parchamu wzmacniały liczne czworoboczne, otwarte od wewnątrz baszty, rozmieszczone co około 25-30 metrów. Baszty były relatywnie drobnej konstrukcji choć przewyższały o jedną kondygnację mur parchamu, przykryte też były wysokimi dachami kalenicowymi, równoległymi do ścian czołowych. Same kurtyny muru przypuszczalnie pozbawione były chodnika straży, zakończone były prosto i przykryte pochyłym daszkiem. Pełniły więc jedynie obronę bierną, pozostawiając obronę aktywną gęsto rozmieszczonym basztom. Całość poprzedzona była przekopem oraz ziemnym wałem.
W pierwszej połowie XVI wieku przed starszym murem zewnętrznym wzniesiono nowy pierścień obwarowań, wzmocniony dziewięcioma otwartymi od wewnątrz, podkowiastymi basztami, przystosowanymi do użycia lżejszej broni ogniowej. Mur miał na poziomie przyziemia około 1,4 metra grubości, ale w wyższych partiach jego grubość spadała do około 0,9-1 metra. Jego zewnętrzne lico było pochyłe, zwieńczenie zaś miało postać prostego przedpiersia z otworami strzeleckimi. Dostęp do nich zapewniał ziemny nasyp po wewnętrznej stronie muru, będący pozostałością starszego wału poprowadzonego przed fosą i parchamem, nie można jednak wykluczyć iż obrońcom służyła także przy murze jakaś drewniana konstrukcja. Od strony polnej trzeciego obwodu najpewniej nie zabezpieczał ani przekop ani ziemny wał.
Otwory strzeleckie kurtyn trzeciego muru w południowej i południowo – zachodniej części obwodu miały dwie główne formy. Były to proste, rozglifione do wnętrza szczeliny o wymiarach 48×17 cm, funkcjonowały także strzelnice na planie litery V, umieszczane w dwóch wariantach: z częścią łączącą dwa prześwity skierowaną ku wnętrzu oraz na zewnątrz. W pierwszym przypadku przy strzelnicy stać mógł więc tylko jeden strzelec prowadzący ogień w dwóch kierunkach, w drugim natomiast przypadku dwóch strzelców prowadzących ogień tylko w jedną stronę. Wszystkie strzelnice zaopatrzone były od wewnątrz w podpórki na ręczną broń palną. Ponadto gdzieniegdzie umieszczono nieco niżej przebite otwory o wymiarach 35×65 cm, skierowane ujściem pod skosem w dół, przypuszczalnie służące do rzucania łatwopalnych i wybuchowych przedmiotów. W północnej i południowo – wschodniej części obwodu, górną partię muru przebito rozmieszczonymi co 4-5 metrów prostokątnie leżącymi otworami o obustronnych rozglifieniach. Ponadto funkcjonowały tam również proste szczeliny o rozglifieniu skierowanym do wnętrza.
Baszty rozmieszczono dość nieregularnie, gęściej od strony zachodniej, gdzie znalazły się pomiędzy kurtynami o długości około 60-70 metrów. Wszystkie wzniesiono na planie półokręgu lub podkowy. Miały minimalnie dwie kondygnacje, pierwotnie zakończone krenelażem. Cztery z nich, zachodnie, charakteryzowały się radialnie rozmieszczonymi szczelinowymi otworami strzeleckimi w podsklepionym przyziemiu oraz kluczowymi strzelnicami na piętrze. Te niżej położone umieszczono w odcinkowo zamkniętych wnękach, górne natomiast w rozglifionych otworach. Wszystkie przystosowano do użycia ręcznej broni palnej. W dwóch basztach przez zewnętrzną część ich muru poprowadzono między piętrem a przyziemiem kanał, skierowany otworem ujścia w przedpole. Prawdopodobnie służył on do pozbywania się nadmiaru wody deszczowej, co z kolei potwierdzałoby hipotezę, iż baszty te były dwukondygnacyjne i nie kryte dachami. W północnej i wschodniej części obwodu baszty różniły się otworami strzeleckimi oraz wysokością. Przynajmniej jedna z nich (północna) miała cztery kondygnacje. Pod poziomem ziemnego nasypu mieściła ciemną piwnicę dostępną otworem z wyższej kondygnacji. Parter skomunikowany był tylnym przejściem i zaopatrzony w pięć obustronnie rozglifionych strzelnic. Cztery podobne strzelnice służyły obronie pierwszego piętra, a trzy kluczowe piętra drugiego. Wszystkie piętra rozdzielono drewnianymi stropami, prawdopodobnie każde też dostępne było od stron nasypu. Kolejna baszta po wschodniej stronie dla odmiany podzielona była na trzy kondygnacje, także rozdzielone stropami.
Do miasta prowadziły jedynie dwie bramy: Písecka (Dolna) po stronie północno – wschodniej i Pasawska (Górna) po stronie południowo – zachodniej. Z powodu rozbudowy miasta aż o dwa zewnętrzne obwody murów, brama Górna w późnym okresie średniowiecza zaopatrzona została w wydłużone przedbramie sięgające trzeciego pierścienia obwarowań. Brama Dolna została rozbudowana nawet jeszcze bardziej w przedpole. Jej najstarszą częścią była czworoboczna w planie wieża z przejazdem w przyziemiu na linii głównego muru z XIV wieku. Z kurtynami łączyła się asymetrycznie: na zachodzie bliżej części tylnej, na wschodzie bliżej części przedniej (czołowej). Zewnętrzny, ostołuczny, sfazowany portal zamykano dwuskrzydłowymi wrotami oraz zwodzonym mostem w czasach gdy jedyną linię muru poprzedzała fosa. Z zewnętrznym murem parchamu wieżę bramną połączono szyją, przebitą po bokach furtami wiodącymi na teren międzymurza i zaopatrzoną w sedilia. W okresie późnogotyckim przedbramie podwyższono o dwie kondygnacje, wyposażone w otwory strzeleckie i jeden wykusz latrynowy. Wewnątrz przedbramie z powodu przesunięcia przekopu zaopatrzono w nowy zwodzony most, chowany do wnęki w czołowej elewacji. Ponadto wjazd chroniony był wrotami oraz obronnym wykuszem osadzonym nad wjazdem na kamiennych konsolach na poziomie pierwszego piętra. Najpóźniejszym i najdalej wysuniętym w przedpole elementem bramy Dolnej był zaoblony barbakan, pozbawiony zwodzonego mostu z racji braku zewnętrznego przekopu.
Stan obecny
Z obwarowań do dnia dzisiejszego zachowały się w różnej mierze fragmenty zewnętrznego i głównego obwodu. Najstarszy, wewnętrzny pierścień jest dobrze zachowany w dłuższych odcinkach wzdłuż północno – zachodniej, północnej i północno – wschodniej strony Starego Miasta. Zewnętrzny mur parchamu z XV wieku nie pozostawił po sobie widocznych gołym okiem pozostałości, natomiast oprócz kilku fragmentów, zewnętrzny mur z pierwszej połowy XVI wieku został zachowany praktycznie na całym obszarze. Wciąż widocznych jest również jego siedem baszt, choć ich górne partie w większości zostały przebudowane w okresie nowożytnym. Z pierwotnych bram miejskich zachował się zespół obecnie renesansowo-gotyckiej bramy Dolnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.