Historia
Pierwsze, drewniane budynki i ziemne obwałowania istniały na terenie Pomezí pod koniec XII wieku. Około 1200 roku rozpoczęto budowę murowanego zamku oraz przebudowę drewnianej świątyni w murowany kościół św. Jana Chrzciciela. Kościół ten po raz pierwszy został udokumentowany w źródłach pisanych w 1232 roku. Budowa zamku mogła być związana z niemiecko-austriackimi rodami Raabs i Zöbing, które kolonizowały pobliskie ziemie, po oderwaniu ich w 1179 roku od Czech. Jako przeciwwagę, na początku XIII wieku Przemyślidzi wznieść mieli zamek Landštejn, hamujący ekspansję rodów austriackich, możliwe jednak, że Pomezí i Landštejn stanowiło wspólny klucz dóbr, zaś zamek Landštejn powstał z inicjatywy austriackich Babenbergów, po wymarciu męskich potomków rodu Raabs w 1192 roku. Już w drugiej połowie XIII wieku Pomezí weszło w zakres władztwa Przemyślidów, natomiast kres funkcjonowania mieszkalno – obronnej siedziby w Pomezí przyniósł pożar z końca XIII wieku.
Zanik zamku przetrwał kościół św. Jana Chrzciciela, który pozostawiono jako świątynię parafialną dla okolicznej ludności. Pod koniec XIV wieku w dokumentach biskupstwa pasawskiego zapisano, iż miejscowa parafia była jedną z najbardziej dochodowych. Zapewne dlatego w okresie gotyku kościół powiększono o wieżę i zakrystię. W drugiej połowie lub pod koniec XIV wieku trwały dalsze przebudowy jego wnętrza, między innymi ozdobionego malowidłami ściennymi i oświetlonego nowym oknem maswerkowym. Kolejne zmiany wprowadzono w okresie późnego gotyku, po zakończeniu wojen husyckich, gdy wymieniono mensę ołtarzową, przebudowano arkadę tęczy i podwyższono poziom posadzki. Późnogotyckie prace budowlane zapewne związane były z usuwaniem zniszczeń jakie spowodował pożar nawy.
Najpóźniej w XVII-XVIII wieku kościół podupadł. Stał się zbyt duży dla niewielkiej osady, dlatego jego zachodnią część z emporą przekształcono w budynek mieszkalny. W XIX stuleciu prowadzono naprawy dachu nad prezbiterium, ale środkowa część korpusu była pozostawiona sama sobie i coraz bardziej popadała w ruinę. Kompleksowa renowacja kościoła, połączona z usunięciem nowożytnej zabudowy mieszkalnej z terenu zabytku, rozpoczęła się w latach 90-tych XX wieku.
Architektura
Zamek utworzono na północno – wschodnim krańcu dużego cypla w kształcie trójkąta o długości 350 metrów i największej szerokości około 150 metrów. Całość została zorientowana w kierunku północno – zachodnim, południowo – wschodnim. Dziedziniec oddzielono od wznoszącego się północnego przedpola dwoma masywnymi wałami i przekopem, uzupełnionymi od północnego – zachodu wyraźnym wąwozem ze strumieniami, tworzącymi tereny podmokłe. Z pozostałych stron ochronę pierwotnie zapewniał także wał. Średniowieczna droga dojazdowa wiodła wzdłuż całej wschodniej strony cypla, zaś na dziedziniec wjeżdżano od strony północnej, poprzez przekop pomiędzy obydwoma wałami.
Romański kościół składał się z nietypowego, bardzo długiego, jednonawowego korpusu oraz krótkiego prezbiterium zakończonego na wschodzie półkolistą apsydą. Całość posiadała łączną długość 37 metrów i szerokość w nawie 12,2 metra, przy czym nawa z emporą posiadała wymiary wnętrza 23,1 x 9,6 metra, prezbiterium 5,8 x 6 metra, a apsyda głębokość wewnętrzną 3,8 metra. Po stronie zachodniej nawy dobudowana została gotycka czworoboczna wieża, natomiast po północnej stronie prezbiterium zakrystia. Kościół wzniesiono z gruboziarnistego kamienia łamanego łączonego białą zaprawą, jedynie w narożnikach zastosowano starannie opracowane ciosy. Ze względu na ostrzejszy klimat na dość dużej wysokości nad poziomem morza, od strony zewnętrznej kościół był otynkowany. Wejście do niego wiodło od południa, półkolistym romańskim portalem o szerokości 1,2 metra i wysokości 2,4 metra. Wewnątrz zachodnią część nawy wypełniała empora, zwrócona na wschód dwoma półkolistymi arkadami opartymi na środkowym filarze. Oświetlenie początkowo zapewniały niewielkie, półkoliście zamknięte i obustronnie rozglifione okna. Ponadto w ścianie zachodniej umieszczono dwa okulusy wypełnione prostymi rozetami. W okresie gotyku w południową ścianę prezbiterium wstawiono duże okno ostrołuczne z maswerkiem. Przestrzeń prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowym, natomiast nad apsydą rozłożono konchę.
Kościół usytuowano na dziedzińcu zamkowym, który w okresie romańskim otoczono obwodem kamiennych murów o grubości minimum 1,8 metra, poprowadzonych wzdłuż starszych, ziemnych wałów. W trakcie budowy kamiennych murów starsze wały nadsypano do nich, tak że przesłoniły mur i utworzyły masywną kamienno – ziemną zaporę. W południowo – wschodniej części wzniesiono podpiwniczony, trójdzielny budynek, prawdopodobnie romański pałac, uzupełniony od północy wieżą.
Stan obecny
Z pierwotnego zamku zachowały się przede wszystkim ziemne obwałowania, przekop i niewielkie fragmenty murów, odkryte w trakcie prac archeologicznych. Kościół św. Jana to obecnie ruiny korpusu nawowego, sięgające maksymalnie około 8 metrów wysokości, ale po stronie południowej obniżone do zaledwie 1,9 metra, a także zachowane w całości, zadaszone prezbiterium z apsydą. Gotycka wieża uległa prawie całkowitemu zanikowi. Wewnątrz nawy widoczne są dwie arkady, pozostałość po emporze. Zachował się również prowadzący do środka od południa prosty portal, dwa romańskie okrągłe okna zachodnie, w tym jedno z rozetą, gotyckie okno południowe i romańskie okno północne w prezbiterium oraz romańskie okno apsydy. W prezbiterium zachowały się fragmenty ściennych polichromii, sklepienie oraz gotycka wnęka ścienna. Okoliczny teren jest ogrodzony i trudno dostępny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Břicháček P., Muk J., Kostel sv. Jana Křtitele na Pomezí – výsledky stavebně historického a archeologického průzkumu, „Průzkumy památek III”, 1/1996.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Razím V., K počátkům hradu Landštejna, „Průzkumy památek XVIII”, 1/2011.