Historia
Polička została założona w 1265 roku na polecenie króla Przemysła Ottokara II. W początkowym okresie formowania miasta, było ono zabezpieczone jedynie obwarowaniami drewniano – ziemnymi. Wymianę fortyfikacji na kamienne mury obronne prawdopodobnie rozpoczęto w połowie XIV wieku, w dobie rządów cesarza i króla Karola IV Luksemburskiego, kiedy to źródła pisane odnotowały także prace budowlane przy brukowaniu ulic i wznoszeniu ratusza. Karol włączył również Poličkę do grupy miast, którym nakazał gromadzić uzbrojenie i zapasy na wypadek najazdu węgierskiego lub austriackiego. Działania zakończone utworzeniem dwóch pierścieni muru obronnego prowadzono do końca XIV wieku lub początku XV stulecia.
W czasie wojen husyckich Polička, jako miasto królewskie, początkowo nie przystąpiła do buntowników. Na stronę husytów przeszła dopiero w obliczu kampanii taborytów i prażan pod wodzą Jana Žižki w 1421 roku. Jeszcze w tym samym roku, prawdopodobnie w wyniku zdrady, miasto zostało zajęte przez węgierskie wojska Zygmunta Luksemburczyka, które po przekroczeniu bram dokonały masakry mieszczan. Przypuszczalnie zniszczeń mogły wówczas doznać na skutek pożarów drewniane elementy obwarowań miejskich (zadaszenia, ganki itp.) W kolejnych latach wojny Polička miała powrócić do sojuszu z prażanami, lecz nie przetrwały na ten temat wiarygodne przekazy. Ostatecznie w 1436 roku, po klęsce skrajnego skrzydła husytyzmu w bitwie pod Lipanami, miasto uznało władzę króla Zygmunta Luksemburczyka.
W drugiej połowie XV wieku w trakcie walk czesko – węgierskich obwarowania dwukrotnie: w 1468 i w 1469 roku, obroniły miasto przed atakami węgierskimi. Wojska Macieja Korwina zajęły wówczas Morawy, Polička stała się więc miastem przygranicznym czeskiego króla. W czasach tych, w trakcie panowania Jerzego z Podiebradów, fortyfikacje zostały wzmocnione i przystosowane do użycia broni palnej. Kolejny władca, Władysław II Jagiellończyk, w 1474 roku potwierdził przywileje mieszczan. Sytuację gospodarczą miasta próbował wzmocnić również król Ludwik na początku XVI wieku, ale z powodu konkurencji innych pobliskich ośrodków Polička nigdy nie rozkwitła, co też przełożyło się na brak większych prac modernizacyjnych przy obwarowaniach w okresie wczesnonowożytnym.
W czasie wojny trzydziestoletniej średniowieczne obwarowania straciły na znaczeniu. W późniejszym okresie służyły już tylko do kontroli przyjezdnych i skutecznego pobierania opłat celnych. Z czasem popadły też w zaniedbanie i zaczęły być rozbierane z przeznaczeniem na materiał budowlany, zwłaszcza po pożarze miasta w 1845 roku. W XIX wieku rozebrano wszystkie bramy wraz z barbakanami, zasypano fosy, a do ocalałych fragmentów murów przystawiono zabudowania mieszkalne. Od 1973 roku rozpoczęto stopniową renowację i częściową odbudowę średniowiecznych obwarowań miejskich.
Architektura
Miasto założono na płaskim terenie, lekko opadającym ku południowi, gdzie przepływał strumień Biały. Jego nurt w bliżej nieznanym okresie średniowiecza mieszczanie zatamowali, tworząc podłużny staw zabezpieczający Poličkę prawie na całym kierunku południowym. Obwarowania otoczyły owalny w planie obszar o wielkości około 10,5 ha, z usytuowanym pośrodku trapezowatym rynkiem. Z jego czterech narożników wybiegały główne ulice wiodące ku czterem bramom, a pośrodku stał ratusz z wysoką, czworoboczną wieżą mogącą pełnić funkcje strażniczo – ostrzegawcze. Po zachodniej stronie, w bliskości muru miejskiego, znajdował się kościół farny św. Jakuba Większego, od drugiej połowy XIV wieku budowla trójnawowa z zachodnią wieżą. Na terenie miasta nie było zamku, zaś wspominany niekiedy w księgach miejskich „stary zamek” najpewniej był w rzeczywistości budowlą przybramną, być może barbakanem. Miasto nie posiadało uliczki podmurnej, teren przy wewnętrznej części obwarowań dostępny był jedynie z parcel, w większości zajmowanych na obrzeżach przez sady i ogrody mieszczan.
Najstarsze obwarowania składały się z szerokiego na 4 metry i wysokiego co najmniej na 1 metr ziemnego wału, zwieńczonego na koronie drewnianą palisadą bądź częstokołem. Przed wałem niewątpliwie znajdował się rów – przekop, który powstał poprzez wykopywanie ziemi w celu usypania wału. Stary wał funkcjonował jeszcze w czasie budowy kamiennego muru, zanikł zaś po zbudowaniu zewnętrznego muru parchamu, który powtarzał jego obwód.
Mur obronny z XIV wieku miał znaczną grubość wynoszącą 2,4 metra u podstawy, wysokość zaś od strony polnej dochodziła do około 9-10 metrów. Od strony wewnętrznej (miejskiej) na wysokości 7 metrów, na odsadzce znajdował się chroniony przedpiersiem, szeroki na 1,5-1,7 metra chodnik obrońców. Przedpiersie miało 0,65-0,7 metra grubości i około 2 metry wysokości. Być może pierwotnie zwieńczone było krenelażem, lecz w późniejszym okresie przykryto je daszkiem, a w pełnej ścianie przepruto otwory strzeleckie. Wstęp na chodnik obronny przypuszczalnie możliwy był po schodach dostawianych do wewnętrznych elewacji muru, do których dochodziło się wąskimi uliczkami między parcelami. Pierścień obwarowań otaczał miasto na planie zbliżonym do owalu, osiągając długość 1220 metrów.
Obwód głównego muru wzmacniało 19 półcylindrycznych baszt o wysokości 22 metrów i średnicy 8,5 metra, rozmieszczonych dość równomiernie na całym obwodzie. Odstępy między nimi wynosiły około 42-46 metrów, jedynie od strony zabezpieczonej stawem ustawione były co 48-78 metrów (wynikało z tego, iż staw istniał już lub był planowany w momencie budowy obwarowań). Baszty wysunięte były prawie w całości przed lico kurtyn, za wyjątkiem krótkiego na 0,5 metra odcinka murów bocznych ścian. Od strony miasta baszty były otwarte, choć nie można wykluczyć lżejszych, drewnianych lub szachulcowych tylnych ścian. W przyziemiu były sklepione kolebkowo, przy czym część z baszt posiadała tam szczelinowe otwory, przebite wysoko, tuż pod sklepieniem, dostęp do nich możliwy więc był po drabinach lub innych drewnianych konstrukcjach. Służyły one celom obronnym, a w zasadzie obserwacyjnym, gdyż funkcje doświetlające były mało prawdopodobne (przyziemia baszt były otwarte od tyłu, w czasie pokoju służyły celom gospodarczym) zaś militarne utrudnione (wysokie umieszczenie, często kolidujące ze sklepieniem). Pierwsze piętra baszt o wysokości około 2,3-2,5 metra znajdowały się na poziomie chodnika w koronie murów i były skomunikowane z dwoma bocznymi przejściami, dzięki czemu możliwa była komunikacja obrońców po całym obwodzie obronnym miasta. Drugie piętra, dostępne wąskimi schodami w grubości muru, pierwotnie prawdopodobnie zwieńczone były krenelażem, choć zachowały się także wąskie otwory strzeleckie poprzebijane w pełnym przedpiersiu. Drugie piętra przewyższały chodnik w koronie kurtyn o około 2,5 metra. Zadaszenie nad nimi pojawić się mogło w trakcie XV-wiecznych modernizacji wraz z upowszechnianiem ręcznej broni palnej, którą chciano chronić przez zamoczeniem.
Zewnętrzną strefę obrony stanowił niższy mur parchamu, wysunięty 9 metrów (na południu 6-7 metrów) przed główny obwód obronny. Jego wysokość osiągała maksymalnie około 3,5 metra, a grubość tylko 0,8 metra. Nie posiadał otworów strzeleckich, ganku dla obrońców, ani nie był wzmocniony żadną basztą. Stanowił jedynie pasywną barierę umieszczoną za szeroką na 14 metrów nawodnioną fosą. Najbardziej w przedpole wysunięty był ziemny wał (szeroki u podstawy na 11 metrów, wysoki na 4 metry), być może wzmocniony palisadą. Od strony południowej miasto zabezpieczał wspomniany powyżej staw.
Wjazd do miasta umożliwiały cztery bramy: Litomyška od północy, Limberská na wschodzie, Kamenecká po stronie południowo – zachodniej i Starohradská na północnym – zachodzie. Dodatkowo funkcjonowała jeszcze mniejsza furta, zapewniająca wyjście od strony południowej, nad staw. Główne bramy umieszczono w czworobocznych wieżach o wysokości około 20 metrów i bokach długości około 10 metrów. Posiadały one trzy niskie piętra skomunikowane drabinami, osadzone nad podsklepionymi przejazdami w przyziemiu. Z ich pierwszych pięter możliwe było przejście na chodnik w przyległych kurtynach. Zamykanie bram przypuszczalnie miało miejsce za pomocą wrót i zwodzonych mostów. W XV wieku, za panowania króla Jerzego z Podiebradów, bramy wzmocniono barbakanami umieszczonymi na końcu długich szyj bramnych. Wjazd do nich możliwy był po przekroczeniu zwodzonych mostów. W przyziemiu barbakany posiadały stanowiska dla dział, a na piętrach otwory strzelcze dla ręcznej broni palnej. Obronę dodatkowo wzmocniono poprzez wykopanie drugiej fosy o szerokości 16 metrów, połączonej na południowym – zachodzie i południowym – wschodzie ze stawem.
Stan obecny
Mury miejskie w Poličce należą do jednych z najlepiej zachowanych średniowiecznych obwarowań na terenie Czech, choć niestety nie przetrwała żadna z czterech bram. W najlepszym stanie obwarowania przetrwały po stronie południowej, północno – wschodniej, północno – zachodniej i zachodniej dawnego obwodu, mur został jednak w XIX wieku, podobnie jak baszty, znacznie obniżony i w wielu miejscach przemurowany. Niektóre ze zniszczonych odcinków zostały w ostatniej ćwierci XX wieku zrekonstruowane.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.