Historia
Klasztor cysterek wraz z kościołem Wniebowzięcia Panny Marii został ufundowany około 1265 roku, prawdopodobnie na miejscu starszej, planowanej lecz nie ukończonej komandorii krzyżackiej i kościoła farnego. Już dwa lata wcześniej legat papieski Anselm z Miśni udzielił odpustów wszystkim, którzy przyczynią się do budowy klasztoru. Jego założyciele, siostry Jitka, Ludmila, Gertruda i Katerina z możnego rodu Vitkowców, córki Vítka starszego z Klokot, nazwały go Der lieben Frauen Tal (Doliną Błogosławionej Dziewicy) w skróconej wersji Frauental. Następnie w 1269 roku sam król Przemysł Ottokar II wziął konwent pod ochronę i powierzył swej żonie Kunegundzie. Jednak już w 1278 roku, w zamęcie po śmierci króla w bitwie pod Suchymi Krutami, klasztor miał zostać ograbiony, choć najpewniej nie doszło do jego spalenia.
Klasztor w Pohledzie, mimo że był jednym z tylko dwóch żeńskich konwentów cysterskich w Czechach (drugi istniał w Sezemicach), nie był ani bogaty (w okresie największego prosperity posiadał jedynie 10 wsi), ani wpływowy, egzystował głównie dzięki wsparciu mieszczan i średniozamożnej szlachty, której córki przebywały w klauzurze. Dodatkowo w 1329 roku został zniszczony przez pożar, po którym jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku został poddany renowacji. Najpóźniej w tym czasie zbudowana została również najstarsza murowana część klauzury, czyli główne skrzydło wschodnie. Okres drugiej połowy XIV i pierwszej połowy XV stulecia był dla klasztoru czasem największego powodzenia i dobrobytu, zawdzięczanego ówczesnym ksienią: Katarzynie i Elżbiecie. Wówczas to zapewne rozbudowano klauzurę o dwa kolejne skrzydła i krużganki otaczające dziedziniec.
W okresie wojen husyckich kościół i klasztor miały być dwukrotnie plądrowane: w 1422 i 1424 roku, gdyż w tych latach w rejonie Pohledu działały wojska husyckie. Według miejscowej legendy siostry miały wówczas otruć napastników, mszcząc się za zadane gwałty, jednak źródła historyczne nie potwierdzają żadnych większych zniszczeń w tym okresie. W drugiej połowie XV wieku klasztor został odnowiony, a w 1468 roku król Władysław II potwierdził jego przywileje. Wiek XVI był dla kościoła i konwentu okresem względnego spokoju. Świątynię powiększono wówczas o kruchtę północną, natomiast zabudowania skrzydeł zachodniego i wschodniego przebudowano.
Kolejne zniszczenia przyniosła wojna trzydziestoletnia. Na samym jej początku, w 1620 roku klasztor spłonął, a w 1639 roku został splądrowany przez wojska szwedzkie. Wraz z opatką Markétą Dittmarovą do konwentu wróciło jedynie sześć sióstr, lecz w okresie 1646–1690, gdy klasztorem rządziły Justina Anna Borschowská i Barbora Kateřina Gamsová, przeprowadzono konieczne naprawy. Prace te, wraz z kolejnymi prowadzonymi w XVIII wieku, doprowadziły do przekształcenia zabudowań klasztoru w stylistyce barokowej.
W 1782 roku w wyniku reform cesarza Józefa II konwent cysterek rozwiązano, w kościele utworzono parafię, a budynki na dziesięć lat powierzono karmelitankom. Ponieważ nie było zainteresowania zakupem klasztoru, został on wydzierżawiony Joštowi z Jihlavy z przeznaczeniem na fabrykę tkanin. W 1807 roku Józef, hrabia Unwerth przebudował go na pałacową rezydencję, wykorzystywaną w celach mieszkalnych aż do 1945 roku, kiedy to uległ nacjonalizacji.
Architektura
Klasztor usytuowany został na prawym (północnym) brzegu rzeki Sazavy, w utworzonym przez nią szerokim zakolu. Wody Sazavy przepływały u podnóża skarpy, znajdującej się na wysokości około 425 metrów n.p.m. Przypuszczalnie na południe od rzeki funkcjonowało kilka zagród w typie rozproszonego osadnictwa, jednak gęściejsze zabudowania wyrosły po północnej stronie kościoła i klauzury, tak gdzie znajdował się klasztorny folwark.
Kościół Wniebowzięcia Panny Marii został wzniesiony jako orientowana względem stron świata jednonawowa budowla z prezbiterium nietypowo przesuniętym o 0,8 metra na północ w stosunku do osi korpusu (być może był to efekt wykorzystania przy budowie świątyni klasztornej murów starszego, nie ukończonego kościoła farnego). Pierwotnie krótka nawa (22 metry długości) została, być może jeszcze pod koniec XIII wieku, przedłużona w kierunku zachodnim. Prezbiterium po stronie wschodniej zamknięto trójbocznie. Ze wszystkich stron poza południową świątynię wzmocniono wysokimi przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie i wąskie lancetowate okna z maswerkami. Dostawione w późnym średniowieczu środkowe przypory nawy, uzyskały dość złożoną formę z uskokami w dwóch trzecich wysokości, ponad którymi górne części utworzono smuklejsze niż dolne. Ponadto wszystkie trzy przypory północne założono na planie trójkąta. Wejście do kościoła prowadziło od strony północnej przez XV-wieczny portal oraz z pierwszego piętra klasztoru do nawy poprzez wąski korytarz w grubości muru z dwoma ostrołukowymi oknami. Przy zachodniej fasadzie kościoła umieszczono ryzalit z klatką schodową prowadzącą na poddasze.
Wewnątrz prezbiterium zwieńczono w jednym przęśle prostokątnym sklepieniem krzyżowym oraz sklepieniem sześciodzielnym we wschodnim wielobocznym zamknięciu. Gruszkowate w przekroju żebra spięto okrągłymi, gładkimi zwornikami i opuszczono na obłe, smukłe służki z misternie rzeźbionymi głowicami oraz maswerkowymi wspornikami. Kielichowate głowice udekorowane zostały naturalistycznie przedstawionymi liśćmi i profilowanymi impostami. Nawa pierwotnie nie była sklepiona, choć biorąc pod uwagę wysokie mury kościoła zapewne planowano to już od samego początku. Sieciowe sklepienie założono w niej dopiero w drugiej połowie XV wieku w trakcie późnogotyckiej renowacji. Klinowe, wyżłobione po bokach żebra osadzono wówczas na wspornikach o formie masek. W grubości południowej ściany nawy umieszczono schody, dostępne portalem z zabudowań klauzury i prowadzące dawniej na emporę mniszek.
Najstarszą murowaną częścią zabudowań przy kościele był położony po jego zachodniej stronie budynek prałatury, będący pozostałością po starszej komandorii lub plebani. Spośród zabudowań klauzury najważniejsze było prostokątne w planie, wydłużone skrzydło wschodnie, przystawione od południa do prezbiterium kościoła. Pomieszczenia jego kondygnacji parterowej były oświetlane wąskimi oknami o rozglifieniach skierowanych do wnętrza, dostępne od wschodu i zachodu ostrołucznymi portalami. Zgodnie ze schematem klasztorów cysterskich w pomieszczeniach tych koncentrowała się znaczna część życia sióstr. W północnej części, przy kościele, znajdowała się zakrystia a następnie sala kapitulna i fraternia, miejsce pracy mniszek. Obok znajdowała się również główna klatka schodowa wiodąca na piętro gdzie musiało funkcjonować dormitorium. W południowej części za sprawą pochylenia terenu skrzydło wschodnie było podpiwniczone, podobnie jak południowa część skrzydła zachodniego. O jego układzie, podobnie jak skrzydła południowego, niewiele wiadomo. Wszystkie trzy skrzydła najpewniej połączone były krużgankami otaczającymi wirydarz. W okresie późnego gotyku skrzydło wschodnie zostało przedłużone ku południowi. Część tą zaopatrzono aż w dwa poziomy piwnic.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego gotycką formę od strony zewnętrznej zachował jedynie kościół klasztorny, obecnie funkcjonujący pod wezwaniem św. Andrzeja. Detale architektoniczne jego prezbiterium pochodzą z około 1340 roku, a więc z okresu odbudowy po pożarze. Zachowało się późnogotyckie sklepienie nawy, jej pochodzące z pierwszej ćwierci XIV wieku okna i ciekawe przypory z końca XV stulecia. Zabudowania klauzury zostały gruntownie przebudowane w okresie nowożytnym, choć średniowieczne mury z pierwotnymi oknami i portalami widoczne są jeszcze na poziomie piwnic i parteru, a w kondygnacji piętra skrzydła wschodniego ukryte pod późniejszymi tynkami. Wydaje się, iż zabudowania powstałe w baroku w dużym stopniu powtarzały układ starszych, średniowiecznych, często przy wykorzystaniu ich murów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Sramek J., Klášter cisterciaček Vallis sanctae Mariae v Pohledu ve víru doby vymknuté z kloubů, „Havlíčkobrodsko”, č. 28, 2014.
Svoboda L., Klášter v Pohledu, „Průzkumy památek”, I/1998.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.