Historia
Gród wielkomorawski w Pohansku zbudowany został około połowy IX wieku. Pomimo, iż nie został wspomniany w średniowiecznych przekazach pisanych, stanowić musiał jeden z ważniejszych ośrodków książęcych dynastii Mojmirowiców. Predysponowała go do tego zarówno wielkość, siła obwarowań, ślady po stałym garnizonie zbrojnej drużyny, jak i znaczna liczba zamieszkującej go ludności, szacowanej od około 700-1000 do 2000 ludzi. Ludność ta potrzebowała co najmniej 13 tysięcy ton kamienia, 1350 metrów sześciennych dębowego drewna i około 30 tysięcy metrów sześciennych ziemi do budowy obwarowań samej głównej części grodu.
Nie wiadomo kiedy dokładnie Pohansko przestało istnieć. Pewne jest natomiast, iż jego obwarowania na wszystkich przebadanych odcinkach zniszczone zostały przez ogień. O związku tego kataklizmu z walkami przeczyłyby bardzo małe ilości odnalezionego uzbrojenia. Być może gród zniszczony został na skutek przypadkowo zaprószonego pożaru. Możliwe również, iż został celowo podpalony po opuszczeniu przez ludność, na przykład z powodów ekonomicznych. Okres funkcjonowania grodu nie mógł być zbyt długi z powodu braku jakichkolwiek modernizacji jego obwarowań. Wydaje się, iż został zniszczony na przełomie IX i X wieku lub najdalej w pierwszej dekadzie X wieku.
Architektura
Gród usytuowano w dolinie zalewowej rzeki Dyja, wypełnionej jej meandrami i licznymi dopływami, a przez to podmokłej i miejscami bagiennej. Zajmował teren o kształcie zbliżonym w planie do owalu wydłużonego na linii północ – południe, rozległego na około 28 ha, co stanowiło jeden z największych ośrodków wielkomorawskich w centralnej części kraju. Co więcej główny człon grodu posiadał dwa podgrodzia: północno – wschodnie o wielkości około 3 ha i większe podgrodzie południowo – zachodnie, zajmujące około 25 ha.
Obwarowania głównej części grodu miały prawie 2 tysiące metrów długości i około 6 metrów szerokości u podstawy. Ich konstrukcja była gliniano – ziemna, ale ścianę czołową obłożono kamieniami w celu zwiększenia odporności na ogień i uzyskania większej zwartości konstrukcji. To kamienne lico miało 0,7 metra grubości, lecz u podstawy poszerzało się do 1,5-2 metrów grubości. Poszerzona część składała się z kilku warstw kamieni, przedzielonych gliną o grubości 10-20 cm i w większości układanych bez żadnego połączenia ze sobą. Także z drugiej strony wału utworzono ścianę tworzącą wewnętrzne lico obwarowań, była ona już jednak drewniana, wznoszona z poziomo układanych dębowych pali, wspartych na parach pionowych słupów ustawionych w dołach o mniej lub bardziej regularnym kształcie, w odległości około 1 – 2 metrów od siebie. Jako, że wypełnienie obwarowań stanowiła ziemia oraz glina, stabilność tylnej konstrukcji byłaby niewystarczająca. Drewniana ściana musiała więc być podparta ukośnie kładzionymi belkami lub podobną formą wzmocnienia. W koronie wału, na wysokości około 3 metrów, zapewne biegł chodnik obrońców, najpewniej chroniony jakąś formą drewnianego przedpiersia, które podwyższało obwarowania do około 5 metrów wysokości. Przynajmniej na niektórych odcinkach (południowy – wschód, północny – wschód) główne obwałowania grodu poprzedzone były w odległości około 10 metrów równoległą do nich linią częstokołu, stanowiącego zewnętrzny pas obrony. Pierwszą zaporę pełniła jednak fosa oraz przepływająca po zachodniej stronie grodu Dyja i jej liczne odnogi.
Jedyną bramę do grodu zlokalizowano po stronie wschodniej. Była to przerwa w obwałowaniach o szerokości 2,4 metra, z czterema masywnymi, ustawionymi pionowo słupami z każdej strony, które połączone z ułożonymi poziomo belkami, tworzyły przejazd bramny. Prawdopodobnie był on zwieńczony jakąś konstrukcją wieżową, przekraczającą wysokość sąsiedniego wału. Jako, że skrajna para słupów wysunięta była przed linię wału, cała konstrukcja bramna musiała być lekko wysunięta w przedpole. Tył bramy był natomiast zlicowany ze ścianą wału. Przejazd prawdopodobnie zamykano drewnianymi wrotami o żelaznych okuciach, mocowanymi na metalowych zawiasach. Kolejne bramy przypuszczalnie funkcjonowały po stronie północnej i południowej, od strony podgrodzi, być może wjazd umieszczony był także w zachodniej części grodu, skąd prowadziłby ku przeprawie przez rzekę.
Wewnątrz grodu znajdowały się liczne domostwa i grupy chałup, często rozlokowane w większe gospodarstwa, czy też małe dwory o wielkości około 40 x 40 metrów. Zamieszkiwała je ludność trudniąca się rzemieślnictwem, miedzy innymi kowale, snycerze, tkacze. Największy z wewnętrznych kompleksów znajdował się w północno – zachodniej części grodu, gdzie zlokalizowany był możnowładczy dwór z obwarowaniami utworzonymi na planie czworoboku o bokach długości 64-70 metrów, obejmującymi obszar 0,4 ha. Po powiększeniu w drugiej fazie dwór posiadał już wymiary zamykające trapezoidalny czworobok o długościach boków 80-100 metrów, wydzielający teren wielkości niecałych 0,8 ha. Masywna palisada oddzielała dwór od grodu, zapewniając mu możliwość niezależnej obrony. Wjazd w północno – wschodniej części dworu miał szerokość 2,5 metra. Wzmocniony był konstrukcją bramną wysuniętą przed obwód palisady, która dodatkowo na tym odcinku była zdwojona. Zgrupowania małych dołów wzdłuż wewnętrznej strony palisady wskazywałoby na funkcjonowanie chodnika straży o formie drewnianego ganku, który nie przebiegał wzdłuż całego obwodu obronnego. We wnętrzu obwarowań dworu wydzielony został obszar sakralny z kościołem i cmentarzem oraz obszar mieszczący możnowładcze zabudowania mieszkalne i budowle o przeznaczeniu gospodarczym, głównie rzemieślniczym, tworzące ogrodzone płotami podwórza. Najważniejsze zabudowania dworskie posadowione były na kamiennych podmurówkach. Murowany był także kościół składający się z prostokątnej w planie nawy, podkowiastej apsydy, kwadratowego narteksu przy fasadzie oraz bocznej kruchty.
Podgrodzie południowo – zachodnie wypełnione było zabudową mieszkalno – gospodarczą, głównie ziemiankami i półziemiankami z kamiennymi paleniskami w narożnikach. Duże ilości znalezisk oporządzenia jeździeckiego i uzbrojenia skłaniałyby do przypuszczeń, iż na podgrodziu tym mieszkali głównie członkowie zbrojnej drużyny. Obydwa podgrodzia posiadały własne obwałowania o mniejszej wartości obronnej, połączone półkolami z lepiej chronionym trzonem grodu. Południowe podgrodzie zabezpieczone było przekopem i ziemnym wałem, północne natomiast palisadą przed którą utworzono niski kamienny mur. Możliwe, iż do podgrodzia południowego prowadził most przerzucony ponad jedną z odnóg rzeki rozdzielającej podgrodzie od głównej części Pohanska.
Olbrzymi obszar całego grodu o wielkości 50-60 ha, z powodu usytuowania na podmokłych i zalewowych terenach, nie był samowystarczalny pod względem zaopatrzenia w żywność. Uzależniony był od szeregu pobliskich, otwartych osad, których mieszkańcy pracowali na roli lub zajmowali się hodowlą. O nie prowadzeniu przez ludność grodu zajęć rolniczych świadczyłby całkowity brak na jego terenie spichrzy lub jam zasobowych ze zbożem.
Stan obecny
Relikty zabudowań grodu gołym okiem są dziś praktycznie niewidoczne, jedynie w północnej części, na terenie dawnego dworu możnowładczego, na ziemi dojrzeć można zarys murów kościoła. Czytelne są natomiast w terenie pozostałości dawnych obwałowań, zwłaszcza w północno – zachodniej i południowo – zachodniej części założenia, miejscami dochodzące aż do 30 metrów szerokości i maksymalnie 2,5 metrów wysokości. W południowej części grodziska, we wnętrzu XIX-wiecznego pałacu znajduje się ekspozycja muzealna z eksponatami z czasów państwa wielkomorawskiego. W 2003 roku w jego pobliżu odtworzono także wczesnośredniowieczną ziemiankę, budynek kultowy i studnię.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čižmář M., Encyklopedie hradišť na Moravě a ve Slezsku, Praha 2004.
Dostál B., Východní brána hradiska Pohanska [w:] Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, E 29, 1984.
Dresler P., The Fortification of Pohansko near Břeclav, „Studia Universitatits Cibiniensis. Series Historica”, roč. 1, č. 1, Sibiu, 2011.
Machacek J., Early medieval centre in Pohansko near Břeclav [w:] Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europeand Byzantium, red. J.Henning, Berlin – New York 2007.
Machacek J., The hinterland of an Early Medieval centre at Pohansko near Břeclav [w:] Das Wirtschaftliche Hinterland der Frühmittelalterliche Zentren, red. Polácek L., Brno 2008.
Procházka R., Vývoj opevňovací techniky na Moravě a v českém Slezsku v raném středověku, Brno 2009.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.