Historia
Założona na łąkach na prawym brzegu rzeki Łaby wieś Poděbrady swymi korzeniami sięgała początków XII wieku. Należała wówczas do rodu Sezemiców, których po 1262 roku usunął stamtąd król Przemysł Ottokar II, aby w tym ważnym strategicznie miejscu, na szlaku prowadzącym z Pragi do Hradca i dalej do Kotliny Kłodzkiej, ufundować miasto. Wkrótce potem z jego polecenia wzniesiono zamek, usytuowany między brodem a starszą osadą. Prace budowlane postępowały sprawnie, gdyż już w 1268 roku na zamku król gościł księcia karynckiego Ulricha i innych ważnych gości. Rok później na zamku dokument wystawiła królowa Kunegunda.
W 1345 roku Poděbrady jako lenno otrzymał Hynek z Lichtemburka, zmarły niedługo później bez męskiego potomka. Zamek przejęła jego córka Eliška, wydana za maż za morawskiego rycerza Bočka z Kunštátu. Boček jako ulubieniec króla Karola IV często korzystał z łask władcy, dzięki czemu w 1353 roku został królewskim cześnikiem oraz zyskał rozległe dobra w samych Czechach (wtedy też po raz pierwszy użył predykatu „z Poděbrad”). Zapoczątkował długi okres panowania na zamku możnego rodu z Kunštátu i Poděbrad, spośród którego przedstawicieli najsławniejszym był jego prawnuk, późniejszy król czeski Jerzy z Podiebradów.
Zamek był celem wielokrotnych ataków. W 1402 roku obległy go wojska węgierskie cesarza Zygmunta, jako iż ówczesny właściciel zamku, Boček starszy z Poděbrad, był jednym z czołowych zwolenników króla Wacława IV i pełnił funkcję najwyższego komornika Królestwa Czeskiego. Od początku wojen husyckich bracia Viktorín i Hynek aktywnie działali po stronie buntowników. Dlatego w 1420 roku armia Zygmunta Luksemburczyka ponownie podeszła pod zamek, lecz i tym razem nie zdołała go zdobyć. Dla odmiany w 1426 roku Poděbrady obległy husyckie wojska Taborytów i Sierotek. Hynek z powodzeniem bronił się przez trzynaście tygodni, a kiedy napastnicy wycofali się, spróbował zająć pobliskie miasto Nymburk, co przypłacił swym życiem. Gdy w 1427 roku zmarł także Viktorín, panem na zamku został Jiří z Kunštátu. Wziął on udział w bitwie pod Lipanami po stronie umiarkowanych husytów i uznał za swego władcę cesarza Zygmunta. W 1444 roku, po śmierci Hynka Ptáčka z Pirkštejna stanął na czele wschodnioczeskiego landfrydu i zorganizował ogólnokrajowy związek, tak zwaną jednotę z Poděbrad, walczącą z katolikami o utrzymanie postanowień soboru bazylejskiego i kompaktów praskich, czyli ugody kończącej wojny husyckie. W 1458 roku Jiří z Kunštátu obrany został królem Czech. W okresie jego panowania na zamku przeprowadzono rozległą renowację i późnogotycką przebudowę pomieszczeń mieszkalnych.
Synowie Jiřego z Kunštátu (Jerzego z Podiebradów), Viktorín i Jindřich, wymienili z królem Władysławem II Poděbrady na majątki książąt oleśnickich i opolskich, w wyniku czego zamek został oddany królewskim wierzycielom. W 1539 roku Poděbrady odwiedził cesarz Ferdynand I, któremu tak się spodobały, iż trzy lata później postanowił je kupić. Następnie zarządził rozległą renesansową przebudowę, kontynuowaną przez jego następcę Rudolfa II, po której zamek uzyskał wygląd pałacowej rezydencji. Budynki mieszkalne podwyższono wówczas, a całą zachodnią część zamku rozebrano i przeznaczono na nowe renesansowe skrzydło.
W czasie wojny trzydziestoletniej Poděbrady mocno ucierpiały, były kilkakrotnie okupowane i plądrowane przez obie walczące strony. Naprawy przeprowadzono w okresie panowania Karola VI Habsburga w pierwszej połowie XVIII wieku. Kolejnych przekształceń zmieniających pierwotny wygląd zamku dokonano w latach 1751 – 1757. W drugie połowie XVIII wieku zamek całkowicie podupadł, służył jako magazyn, a w XIX wieku jako internat dla emerytowanych oficerów i urzędników. W 1839 roku kupił go wiedeński bankier, baron Jiří Sina, który przeznaczył zabytek na miejskie urzędy. Kolejnym właścicielem byli książęta Ypsilanti i Hohenlohe. W czasie II wojny światowej zamek był używany przez niemiecką organizację młodzieżową Hitlerjugend, a po wojnie został przekazany państwu.
Architektura
Zamek wzniesiono nad prawym brzegiem rzeki, w pobliżu przeprawy której strzegł. Otrzymał dość regularny układ ze zbliżonym do prostokąta dziedzińcem, otoczonym murem obronnym o grubości 2 metrów, do którego dostawiono skrzydła mieszkalne od strony północnej i południowej. Skrzydło północne było nieco krótsze, ponieważ obok, w północno – zachodnim rogu dziedzińca, znajdowała się masywna, cylindryczna wieża. Tam też, by ją pomieścić mur był lekko załamany, jako iż najwyraźniej chciano wieżę uczynić budowlą wolnostojącą, nie powiązaną bezpośrednio z obwodem obronnym. Załamanie muru mogło wynikać również z chęci zamknięcia w obrębie murów studni, usytuowanej w narożniku południowo – zachodnim dziedzińca. Od strony zachodniej, północnej i wschodniej zamek otaczała nawodniona fosa oraz ziemny wał. Bramę umieszczono po stronie wschodniej. W XIV wieku dobudowana została zewnętrzna wieża bramna – czworoboczna, usytuowana pod skosem w ciągu muru parchamu w narożniku północno – zachodnim. Miała ona płaskie stropy i komnatę na piętrze ocieplaną drewniana okładziną.
Wieża cylindryczna otrzymała średnicę o długości 10 metrów i grubość ścian w przyziemiu dochodzącą do 3,8 metra. Jak zwykle w bergfriedach (stołpach), pierwotne wejście do niej znajdowało się ze względów obronnych na pierwszym piętrze, gdzie dostępne było poprzez kładkę z korony północnej kurtyny muru. W średniowieczu wieża zwieńczona była dookolną galerią obronną, osadzoną na wystających wspornikach, być może zaopatrzoną w machikuły, a z pewnością w blankowane przedpiersie. Wnętrze wieży nie było przeznaczone do stałego zamieszkania, a jedynie do obrony i kontroli otoczenia zamku. Na co dzień funkcjonować mogły w niej spiżarnie lub składy, najniższa kondygnacja mogła też pełnić funkcję więziennej celi.
Budynek północny był krótszy od południowego, ze względu na obecność sąsiedniej wieży. W przyziemiu posiadał układ typowy dla średniowiecznych zamkowych pałaców, dzielił się bowiem na trzy pomieszczenia ułożone w jednym trakcie, z których środkowe był w niewielkim stopniu większe od bocznych. Nie wiadomo czy podobny podział funkcjonował na pierwszym piętrze, czy też znajdowała się tam jedna duża sala reprezentacyjno – mieszkalna. Budynek zapewne przykrywał dach dwuspadowy, oparty na dwóch szczytach.
Dom południowy pierwotnie zajmował całą szerokość dziedzińca, przez co posiadał aż około 50 metrów długości. Składał się z piwnic lub suteren (utworzonych ze względu na nadrzeczny stok), wysokiego przyziemia oraz piętra, nad którym w XV wieku nadbudowane mogło zostać piętro drugie, być może początkowo w konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Dolna część budynku pierwotnie miała taki sam podział przestrzenny w piwnicy i na parterze. W części wschodniej znajdowało się nieduże kwadratowe pomieszczenie, po którego zachodniej stronie była duża prostokątna komora, zapewne od zachodu sąsiadująca z kolejnym niewielkim pomieszczeniem. Na poziomie piwnic komory przykryte były drewnianymi stropami. Wschodnia dostępna była poprzez ostrołukowy portal bezpośrednio z dziedzińca. W XV wieku środkową przestrzeń piwnicy podzielono ściankami działowymi z gotyckimi portalami na trzy sklepione kolebkowo pomieszczenia. Także dawny strop w części wschodniej piwnicy zastąpiono wówczas sklepieniem kolebkowym.
Wysokie przyziemie południowego budynku zapewne pełniło rolę głównej kondygnacji mieszkalno – reprezentacyjnej, nie powielając najbardziej rozpowszechnionego schematu średniowiecznych budowli mieszkalnych, w których główna rola przypadała piętru. Środkową część wysokiego parteru zajmowała duża sala o wymiarach około 30 x 8 metrów, po stronie wschodniej i zapewne również od zachodu sąsiadująca z mniejszymi pomieszczeniami. Izba wschodnia była ogrzewana kominkiem i przykryta dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Przypuszczalnie zbliżony wygląd miała izba zachodnia. Być może podsklepiona była również środkowa sala, podobnie jak zbliżona rozmiarami królewska aula na zamku Křivoklát.
W XV wieku dom południowy został przebudowany, między innymi z powodu chęci umieszczenia wewnątrz zamkowej kaplicy. Obie części budynku, wschodnia i środkowa, miały odtąd różne poziomy wysokości. Podczas gdy część środkowa zawierała tylko kaplicę nad piwnicami, część wschodnia miała trzy kondygnacje na tej samej wysokości. Ponieważ podłoga kaplicy była wyższa niż podłoga parteru we wschodniej części, tylko pierwsze piętro po pokonaniu kilku stopni miało bezpośrednie połączenie z kaplicą. Podczas przebudowy z XVI wieku parter i pierwsze piętro części wschodniej zostały połączone w jedno pomieszczenie. Otrzymano wówczas wysoką na 7 metrów, ocieplaną kominkiem komnatę nazwaną „salą narodzin króla Jerzego”. Kaplica w XV wieku zwieńczona była trzema przęsłami sklepień krzyżowych, z żebrami biegnącymi wzdłuż ścian i spływającymi na kamienne konsole. Jej ściany pokrywały późnogotyckie polichromie, a wnętrze oświetlały duże ostrołukowe okna z wczesnogotyckimi maswerkami, prawdopodobnie pozostałymi jeszcze z czasów gdy znajdowała się tam królewska aula.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w formie drastycznie przekształconej, wpierw przez renesansowe, a następnie barokowe i XIX-wieczne prace budowlane. Dostrzegalnym elementem pierwotnej zabudowy jest cylindryczna wieża, podwyższona i zwieńczona hełmem w XVII wieku oraz pokryta nowożytnymi tynkami. Ściany obwodowe skrzydła północnego i większości południowego (bez strony zachodniej) oraz północnych i wschodnich murów obronnych zachowały się ukryte pod późniejszymi elewacjami, przy czym poziom dziedzińca jest dziś o 1 metr wyższy niż w średniowieczu. Obecnie w zamku znajduje się muzeum oraz Instytut Studiów Językowych Uniwersytetu Karola.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.