Historia
Miasto Plzeň (Pilzno) założone zostało w latach 80/90-tych XIII wieku, po przeniesieniu starszej osady która rozwinęła się u podnóża wczesnośredniowiecznego grodu Starý Plzeň (później nazwanej Starý Plzenec) na lepsze do rozwoju miejsce, zlokalizowane parę kilometrów dalej w kierunku północno – zachodnim. W 1300 roku nowe miasto zostało odnotowane w źródłach pisanych w związku z funkcjonującym w nim klasztorem dominikańskim, w 1318 roku wspomniano o pilzneńskim klasztorze franciszkańskim, zaś cztery lata później odnotowano kościół farny św. Bartłomieja. Wtedy także, w 1322 roku, po raz pierwszy wspomniano o miejskim murze obronnym, natomiast w 1341 roku o drugim przekopie. Musiał więc już przed połową XIV wieku funkcjonować w Pilźnie złożony obwód obronny (prawdopodobnie zaopatrzony w parcham), zaś najstarszy główny mur obronny wraz z otwartymi od wewnątrz basztami wzniesiono zapewne już pod koniec XIII stulecia.
W drugiej połowie XIV wieku dzięki położeniu na skrzyżowaniu dalekobieżnych szlaków handlowych i szybkiemu rozwojowi, Pilzno znajdowało się już pośród najważniejszych ośrodków miejskich Królestwa Czeskiego. Potwierdzeniem tego było włączenie miasta przez Karola IV Luksemburczyka do Maiestas Carolina, projektu czeskiego prawa ziemskiego przygotowywanego w latach 1349-1353, choć ostatecznie nigdy nie wprowadzonego w życie. Pilzno uznano wówczas za miasto niezbywalne, nie mogące popaść w zastaw. Karol IV zwracał się również w 1362 i 1364 roku do mieszczan pilzneńskich, podobnie jak do mieszczan innych dużych miast królestwa, by gromadzili zapasy i uzbrojenie na wypadek najazdu nieprzyjaciół oraz zbudowali w tym celu miejski arsenał. W 1372 roku władca obdarzył mieszczan przywilejem który pozwalał dochody z ceł oraz majątki zmarłych bez spadkobierców przejmować i przeznaczać na rozbudowę oraz renowację obwarowań. Podobne przywileje nadał mieszczanom także w 1388 roku kolejny król, Wacław IV. Uważał on Pilzno za tak bezpieczne, iż w 1392 roku planował nawet przenieść do niego swój dwór (hof), na który zrobiono miejsce wyburzając część kramów i domów. Ostatecznie jednak z nieznanych przyczyn przedsięwzięcia tego nie zrealizowano.
W 1420 roku, w obliczu rozpoczynającego się wieloletniego konfliktu religijno – politycznego, Pilzno opowiedziało się po stronie Zygmunta Luksemburczyka, stając się jednym z czeskich bastionów katolików. Pod koniec tamtego roku władca zezwolił radzie miejskiej przejąć cały majątek mieszczan którzy odeszli z husytami, pod warunkiem że przeznaczą go na modernizację pilzneńskich obwarowań. Utrzymywanie w dobrym stanie miejskich murów obronnych okazało się kluczowe, gdyż już w lutym przyszłego roku doszło do pierwszego oblężenia. Zakończyło się ono rozmowami pokojowymi oraz teoretycznie zawarciem przymierza z husytami, którego jednak Pilzno nie zamierzało w przyszłości respektować. W kolejnych latach landfryd pilzneński brał udział w zbrojnych wyprawach atakując husyckie zamki i miasta, aż sam został ponownie oblężony w 1427 roku. I tym razem zakończyło się na zawarciu przemierza które nie zostało przez mieszczan uhonorowane. W o wiele większym niebezpieczeństwie znalazło się Pilzno w lecie 1433 roku, gdy aż do kwietnia kolejnego roku oblężone było przez połączone choć niezdyscyplinowane siły husyckie. O uchronieniu Pilzna zadecydowały silne obwarowania, częste wypady garnizonu przez bramy na oblegających, a także zdradzieckie zaopatrzenie głodującego miasta po zmianie strony konfliktu przez hejtmana Přibíka z Klenové (przedarł się on przez husyckie linie i dostarczył do Pilzna 93 korce zboża).
Pilzno podporą strony katolickiej było także po bitwie pod Lipanami i klęsce skrajnego skrzydła husytyzmu. W 1449 roku stało się członkiem jednoty (unii) strakonickiej, zaś w 1457 roku przekazał Władysław Pogrobowiec radzie miejskiej świadczenia od Żydów na rzecz naprawy zniszczonych partii murów miejskich. W 1459 roku mieszczanie co prawda złożyli hołd husyckiemu królowi Jerzemu z Podiebradów, ale już siedem lat później przeszli na stronę papieża, upatrującego w Pilźnie główną katolicką siłę w zachodnich Czechach, a następnie przystąpili do unii zielonogórskiej, związku katolickiej szlachty czeskiej mającej na celu obalenie Jerzego z Podiebradów. Pilzno uznało węgierskiego władcę za króla czeskiego, trwając przy nim nawet po wyborze w 1471 roku Władysława Jagiellończyka. Co prawda pilźnianie z ostrożności nie wpuścili w 1477 roku węgierskiego garnizonu do miasta, ale jeszcze w tym samym roku wytrwali oblężenie wojsk Władysława Jagiellończyka, a rok później pobili je pod Chotěšovem. Nowemu władcy podporządkowali się dopiero w 1479 roku na mocy pokoju ołomunieckiego, za co ten w 1481 roku potwierdził im przywileje.
W 1494 roku rada miejska Pilzna zadecydowała o tym kto powinien naprawić fragment muru obronnego na Przedmieściu Szpitalnym. Była to najstarsza wzmianka o obwarowaniach przedmieścia, przy czym informowała ona, iż fortyfikacje te stały już przez długi czas. Rok później mieszczanie postanowili zwiększyć swe bezpieczeństwo zakupując zamek Roudná na północnym przedmieściu, zaś na początku XVI wieku zawiązali bliskie relacje z Norymbergą i królewskimi miastami południowo – zachodnich Czech, skierowane zwłaszcza przeciwko rozpanoszonemu rycerstwu i szlachcie. Efektem sojuszy było między innymi zniszczenie zamku Křínov Bavůrka ze Švamberka w 1507 roku, a następnie egzekucja tegoż rycerza, za co z zemsty w Pilźnie podłożono trzy niszczące pożary, które uszkodziły między innymi miejskie obwarowania. Szkody naprawiano przez kilka lat przy wsparciu króla Władysława, przy czym prace te stały się sposobnością do modernizacji fortyfikacji (między innymi podwyższenie zewnętrznego muru parchamu, przebicie kluczowych otworów strzeleckich, budowa barbakanów przed bramami) oraz budowy obwarowań Przedmieścia Skvrňany w 1516 roku. Kolejny pożar zniszczył miasto w 1526 roku, choć zachowało ono duże znaczenie w czasach panowania Ferdynanda I, zwłaszcza iż nie przyłączyło się w latach 1546-1547 do antyhabsburskiego powstania i nie zostało obłożone później sankcjami.
Kres średniowiecznych obwarowań Pilzna nastąpił w pierwszej połowie XVII wieku w czasie wojny trzydziestoletniej. W pierwszym jej roku miasto zostało zdobyte przez Szwedów, którzy wkrótce potem rozpoczęli budowę na przedpolach Pilzna nowocześniejszych, nowożytnych już fortyfikacji bastionowych wraz z nową bramą Cesarską. Co prawda stare mury miejskie w większości pozostawiono, ale utraciły one znaczenie militarne, zaczęły być stopniowo zabudowywane i przekształcane, a na skutek braku napraw zaczęły popadać w ruinę. Planowaną i systematyczną rozbiórkę średniowiecznych murów miejskich rozpoczęto w 1795 roku (brama Praska została zburzona w 1822 roku, Malicka w 1849 roku), a pod koniec pierwszej połowy XIX wieku podjęto decyzję o całkowitym usunięciu tych fragmentów które jeszcze były widoczne.
Architektura
Miasto założone zostało na zachodnim brzegu meandrującej rzeki Radbuzy, a zarazem na południe od wpadającego do niej koryta rzeki Mže. Jego obwód obronny uzyskał w planie kształt nieco zbliżony do usytuowanego dłuższymi bokami na linii północ – południe prostokąta, z niewielkim wybrzuszeniem na północy, blisko zachodniego narożnika, zajmowanym przez klasztor dominikański oraz nierównym wschodnim fragmentem obwarowań, w narożniku którego, po stornie południowo – wschodniej usytuowany został klasztor franciszkański. Jako że klasztor franciszkański nie deformował przebiegu muru miejskiego musiał być wybudowany już po jego wzniesieniu (lub wytyczeniu), na odwrót zaś klasztor dominikański powstał najpewniej przed budowę muru obronnego, który musiał go objąć wymijając od północy lekkim wybrzuszeniem. Cały obwód muru obronnego zamknął obszar około 20 ha z obszernym, prostokątnym, zajmowanym przez farny kościół św. Bartłomieja rynkiem pośrodku, z którego wybiegała regularna siatka ulic, być może także z uliczką podmurną.
System obwarowań Pilzna u szczytu swego średniowiecznego rozwoju składał się z obwodu głównego muru obronnego, poprzedzającego go pasa parchamu zamkniętego drugim obwodem zewnętrznego muru, następnie fosy o szerokości około 7,5 metra (przy bramie Praskiej) oraz ziemnego wału. Fosa była napełniana wodą z obu rzek, przy czym na wschodniej stronie zastępował ją kanał młyński. Główny mur obronny posiadał znaczną grubość około 2 metrów na poziomie przyziemia, oraz wysokość około 5-6 metrów do poziomu chodnika straży. Kolejne 1,5 do 2 metrów wysokości musiało zapewniać przedpiersie z krenelażem. Jego blanki były pełne, nie przebite otworami strzeleckimi.
Linia muru obronnego wzmocniona była systemem otwartych od wnętrza, czworobocznych baszt, rozmieszczonych dość równomiernie na całym obwodzie co około 20-30 metrów (było ich więc aż około 60). Krótkie kurtyny dzięki gęstemu rozmieszczeniu baszt mogły być skutecznie bronione, w pełni znajdując się w zasięgu skutecznego, bocznego strzału z kuszy, łuku czy też ręcznej broni palnej. Baszty przewyższały mur miejski o jedną kondygnację, a pierwotnie zwieńczone były w podobny sposób, blankowaniem (w późnym średniowieczu przynajmniej część z nich zadaszono). Wysunięte były o około 4 metry przed lico kurtyn posiadając ścianę czołową o długości około 7 metrów. Wyjątkowo prezentowała się baszta północno – wschodnia, posiadająca zaobloną formę na planie podkowy.
Zewnętrzny mur parchamu opinał międzymurze o niejednakowej szerokości na całym obwodzie. Miał on około 1,1 metra grubości (fragment wschodni) oraz co najmniej od okresu późnego średniowiecza chodnik straży poszerzany zadaszonym gankiem posadowionym na drewnianych wspornikach. Według weduty Jana Willemberga niektóre odcinki muru zwieńczone były jedynie niezadaszonym krenelażem, co być może było pozostałością starszej fazy muru, nie zmodernizowanego w późnym gotyku na całym obwodzie. Ganek zapewniał dostęp do otworów strzeleckich, rozmieszczonych co około 3 metry, umieszczonych we wnękach dla stojących strzelców. Naprzemiennie miały one formę pionowych szczelin i kluczową. Częścią muru parchamu były także bartyzany czy też wykusze, a przede wszystkim czworoboczne i półkoliste, otwarte od wnętrza baszty. W narożniku północno – zachodnim stała drobna baszta cylindryczna, a na wschód od niej, w sąsiedztwie klasztoru dominikańskiego, baszta wieloboczna.
Do miasta prowadziły cztery główne bramy: Praska zwana także Szpitalną po stronie wschodniej, Skvrňanska (Norymberska) na zachodzie, Malicka (Saska) na północy oraz Jiticka po stronie południowej. Wszystkie osadzono w czworobocznych w planie wieżach z przejazdami w przyziemiu. Po wzniesieniu zewnętrznego muru parchamu zostały one przedłużone do jego linii prostokątnymi przedbramiami, na czole zaopatrzonymi w kolejne wieże lub budynki bramne. Co najmniej jedna z nich (a najpewniej wszystkie) wyposażone były w zwodzone mosty przerzucane nad fosą. Jeszcze bardziej rozbudowaną formę uzyskały najpóźniejsze przedbramia przed fosą i linią ziemnego wału. Przed bramą Praską znajdowało się rozległe przedbramie z wjazdem od czoła i z boku oraz z dwoma basztami czy też bastejami. Podobne choć mniejsze przedbramie wzniesiono przed bramą Saską, zaopatrzone w dwie baszty o górnych kondygnacjach konstrukcji szachulcowej. Brama Skvrňanska poprzedzona była zagiętym barbakanem lub szyją z kolejną wieżą od czoła, natomiast brama Liticka posiadała wyraźnie zaoblony barbakan.
Stan obecny
Dawne mury miejskie Pilzna przetrwały do dnia dzisiejszego na bardzo małej części dawnego obwodu. Widoczne są one głównie we wschodniej części Starego Miasta w postaci krótkich, obniżonych i często przemurowanych odcinków głównego muru i muru parchamu. Zachowała się tylko jedna baszta głównego muru oraz mocno przebudowana zewnętrzna wieża bramna bramy Litickiej. Także baszta została znacznie przekształcona w trakcie przystosowywania jej na dom mieszkalny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.