Historia
Początki konwentu franciszkańskiego w Pilźnie sięgają okresu lokacji miasta przez króla Wacława II w latach 1288-1300. Na początku XIV wieku wzniesiono prezbiterium i wschodnią część korpusu kościoła klasztornego, a około 1340 roku arkady międzynawowe. Po 1350 roku ukończono zasadnicze prace i około trzeciej ćwierci XIV wieku zasklepiono świątynię. Równocześnie po jej południowej stronie prowadzono prace nad zabudowaniami klasztornymi. Ich wschodnia część została sklepiona około 1360 roku, a pozostałe skrzydła ukończono do 1380 roku.
Po rozpoczęciu rewolucji husyckiej w 1419 roku, franciszkanie za namową husyckiego radykalnego księdza Václava Korandy zostali wypędzeni z miasta, choć powrócili już po paru miesiącach. Podczas oblężenia Pilzna przez wojska husyckie w latach 1433–1434 w mieście wybuchł pożar, podczas którego także klasztor został uszkodzony. Wymusiło to długą, trwającą prawie pięćdziesiąt lat odbudowę połączoną z założeniem nowych sklepień. W drugiej połowie XVI wieku z powodu postępującej reformacji konwent wszedł w okres upadku i znacznego zubożenia. W 1574 roku w klasztorze żyło już jedynie dwóch braci, którzy parę lat wcześniej musieli usunąć górną część wieży kościelnej grożącej zawaleniem. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna trzydziestoletnia. W 1618 roku podczas oblężenia Pilzna przez armię czeskich powstańców dowodzonych przez księcia Mansfelda, klasztor został ponownie uszkodzony.
W XVII i XVIII wieku klasztor był stopniowo odbudowywany i rozbudowywany, co przyczyniło się do częściowej utraty jego średniowiecznych cech stylistycznych. W 1611 roku dobudowano kaplicę Świętej Trójcy, pod koniec XVII wieku powstało nowe skrzydło dla nowicjuszy, a przy północnej nawie kościoła powstała barokowa kaplica św. Antoniego, wzniesiona przez Włocha Jakuba Augustona Starszego. Później, w latach 1722–1724 jego bratanek, Jakub Auguston Młodszy, całkowicie przekształcił zachodnią fasadę kościoła.
W trakcie reform cesarza Józefa II konwent franciszkański w Pilźnie nie został rozwiązany, lecz liczba jego członków znacząco spadła. Całkowita kasata nastąpiła po drugiej wojnie światowej z rozkazu władz komunistycznych. Budynki klasztorne wykorzystano wówczas jako dom młodzieżowy, a później Muzeum Czech Zachodnich w Pilźnie. Zabudowania powróciły w ręce kościelne po upadku komunizmu w 1989 roku.
Architektura
Klasztor usytuowano w południowo – wschodniej części nowo powstającego miasta, na terenie przylegającym do murów miejskich. Składał się on z kościoła i położonych na południe od niego zabudowań klasztornych. Prawdopodobnie powstał w sposób planowy, wraz z zakładanym ośrodkiem miejskim, na co wskazywałoby między innymi usytuowanie drugiego, dominikańskiego klasztoru dokładnie po przeciwnej stronie, w północno – zachodnim narożniku miasta. W ten sposób działki w najmniej ruchliwych częściach miasta, a jednocześnie zapewne i najtańsze, były zarezerwowane dla domów zakonnych.
Kościół wzniesiono jako trójnawową bazylikę z krótkim korpusem nawowym i podłużnym prezbiterium po stronie wschodniej o szerokości równej nawie głównej i trójbocznym zakończeniu (układ typowy dla klasztornych kościołów zakonów mendykanckich). Po stronie północnej prezbiterium, na styku z korpusem nawowym wzniesiono czworoboczną wieżę, obok której niegdyś istniała gotycka kaplica. Od zewnątrz elewacje prezbiterium wzmocniono przyporami, ale korpus nawowy pomimo założenia sklepień już ich nie otrzymał. Wewnątrz zarówno krótkie czworoboczne przęsła naw bocznych, cztery długie, prostokątne przęsła nawy głównej jak i trzy przęsła prezbiterium zwieńczono sklepieniami krzyżowymi, natomiast sześciodzielnym sklepieniem przykryto wschodnie zamknięcie prezbiterium. Obie główne części kościoła rozdzieliła ostrołuczna arkada tęczy, osadzona na masywnych filarach przyściennych z profilowanymi impostami. W korpusie nawowym żebra sklepień o profilu gruszkowym spięte zostały cylindrycznymi zwornikami, opuszczone na piramidalne konsole i podtrzymywane przez trzy pary cylindrycznych filarów, tworzących niskie, ostrołukowe, profilowane arkady pomiędzy nawami. Bardziej ozdobne konsole sklepienne zastosowano w prezbiterium, gdzie żebra opuszczono na wsporniki o motywach roślinnych i zwierzęcych.
Zabudowania klasztorne składały się z trzech skrzydeł, które wraz z położonym na północy kościołem otaczały wirydarz. Obiegały go także gotyckie krużganki, oświetlane dużymi ostrołukowymi oknami z maswerkami i wzmocnione od zewnątrz przyporami. Wszystkie części krużganków zwieńczono nad kwadratowymi przęsłami sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. We wschodniej części żebra połączono w wiązki służek i opuszczono do ziemi, podczas gdy w pozostałych częściach krużganków wtopiono je wprost do ścian, bez zastosowania konsol. Wejście do ogrodu wirydarza umożliwiał siodłowy (dwuramienny) portal w zachodnim ciągu krużganka. Pierwotnie ściany krużganków pokrywały późnogotyckie polichromie.
W skrzydle wschodnim zabudowań klauzury usytuowano kapitularz, czyli salę zebrań, narad i dyskusji zakonników prowadzonych pod przewodnictwem opata. Otrzymał on kwadratowy w planie kształt, zwieńczony późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym z około 1460 roku, opartym na pojedynczym, środkowym filarze. Po stronie wschodniej na kapitularz otwarte zostało niewielkie, trójbocznie zamknięte prezbiterium kaplicy św. Barbary, zwieńczone krzyżowo – żebrowym i sześciodzielnym sklepieniem, pochodzącym jeszcze sprzed okresu wojen husyckich. Kaplica oświetlona została trzema dwudzielnymi ostrołukowymi oknami o prostym maswerku. Podobne okna od strony wschodniej oświetlały także salę kapitulną, ozdobioną na ścianach i sklepieniach wspaniałymi malowidłami.
Po stronie północnej kapitularza umieszczona została prostokątna w planie zakrystia o dwóch przęsłach ze sklepieniami krzyżowo – żebrowymi spiętymi ozdobnymi zwornikami. W innych częściach klauzury znajdowały się kolejne pomieszczenia wymagane przez regułę zakonną. Był to między innymi refektarz, być może usytuowany w skrzydle południowym, sypialnie (dormitorium) znajdujące się na górnej kondygnacji skrzydła wschodniego, kuchnia usytuowana zapewne w pobliżu refektarza oraz inne pomieszczenia gospodarcze i magazynowe. W narożniku południowo – zachodnim jedno z pomieszczeń ogrzewane było piecem typu hypocaustum, umieszczonym w piwnicy o długim korytarzu wejściowym, nie wiadomo jednak czy pełniło ono rolę kalefaktorium, refektarza, czy fraterni.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego swój pierwotny, średniowieczny wygląd zachował kościół klasztorny (nie licząc fasady zachodniej), krużganki otaczające wirydarz oraz skrzydło wschodnie z kapitularzem i kaplicą św. Barbary. Skrzydła południowe i zachodnie zostały znacznie przekształcone w okresie baroku. Obecnie w części klasztoru znajduje się muzeum sztuki kościelnej diecezji pilzneńskiej, a część pomieszczeń służy parafii przy katedrze św. Bartłomieja oraz biskupstwu pilzneńskiemu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kočár P., Nováček K., K počátkům minoritského konventu v Plzni „Forum Urbes Medii Aevi”, VII/1, 2013.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.