Historia
Początki kościoła św. Bartłomieja prawdopodobnie sięgały okresu powstania miasta Pilzna, czyli około 1295 roku. Najstarsza, niebezpośrednia wzmianka o nim pojawiła się w 1307 roku, kiedy to mieszczanin Wolfram Zwinillinger zapisał słodownię i suszarnię św. Bartłomiejowi w zamian za odprawianie mszy za jego duszę. Początkowo kościół był świątynią filialną kościoła Wszystkich Świętych w Malicach, a patronem obu budynków był czeski król. W 1310 roku Henryk Karyncki przekazał patronat zakonowi krzyżackiemu, jednak jeszcze w tym samym roku Henryk został pozbawiony władzy nad Czechami, w związku z czym zakon nie odważył się objąć prawa patronatu. Nastąpiło to dopiero w 1322 roku za zgodą Jana Luksemburskiego i przyczyniło się do konfliktu z parafią Wszystkich Świętych, który zakończył się na korzyść Krzyżaków w 1342 roku. Koniec sporu dał możliwość do zaplanowania budowy nowego, większego kościoła dla szybko rozrastającego się miasta.
Prace budowlane nad kościołem św. Bartłomieja zaczęto około połowy XIV wieku od wzniesienia prezbiterium. Do budowy korpusu nawowego i zakrystii przystąpiono po 1360 roku, przy czym zmieniono wówczas pierwotne plany, postanawiając wznieść korpus większy niż pierwotnie planowano. Wpierw powstała fasada zachodnia, a następnie prace kontynuowano w kierunku prezbiterium, pozostawiając wieże nie wyższe niż korpus. Główne prace ukończono przed rozpoczęciem rewolucji husyckiej. Zapewne chciano następnie rozebrać nieproporcjonalnie małe prezbiterium i zbudować na jego miejscu większą część wschodnią kościoła, ale zamierzeniom tym przeszkodziła wojna.
Po okresie wojen husyckich kościół wzbogacono o boczne portale, a po 1476 roku korpus nawowy zwieńczono sklepieniami gwiaździstymi. Pracami kierował wówczas architekt Erhard Bauer z Eichstättu, który zrezygnował z pierwotnie planowanych pryzmatycznych filarów na rzecz cylindrycznych. Całość nakryto wówczas wysokim późnogotyckim dachem i podwyższono wieżę północną. W latach 70-tych i 80-tych XV wieku dobudowano kruchtę południową oraz kaplicę Šternberską, ufundowaną przez możny ród Šternberków, dla którego miała być kaplicą grobową. Jej autorem był Hans Spiess, budowniczy króla Władysława II, pracujący także na zamku Krivoklat.
Pierwsze, choć niewielkie zniszczenia, budowla odniosła już w trakcie pożaru z 1507 roku. O wiele większa klęska nastąpiła w 1525 roku, w trakcie wielkiego pożaru Pilzna, gdy spłonęła więźba dachowa i wieża kościoła św. Bartłomieja. W czasie odbudowy dawny dach zastąpiono nową konstrukcją siodłową. W pierwszej połowie XVI wieku dobudowano kruchtę północną, a w 1580 roku dach ozdobiły renesansowe lukarny. Nieco wcześniej, w 1546 roku, patronat nad kościołem został z krzyżackich rąk wykupiony przez mieszczan.
W drugiej połowie XVIII wieku powiększono emporę zachodnią wewnątrz kościoła. W 1835 roku piorun uderzył w wieżę północną, która została naprawiona i zadaszona w nieco uproszczonej wersji dwa lata później, pod nadzorem architekta Frantiska Filousa. Kolejnym nieszczęściem było zawalenie wschodniego szczytu, na skutek bardzo silnego wiatru w 1870 roku. Upadając uszkodził on dodatkowo kaplicę Šternberską. Naprawa została powierzona znanemu wówczas architektowi Josefowi Mockerowi, który w latach 1879 – 1883 przeprowadził renowację sklepienia prezbiterium oraz usunął renesansowe lukarny i większość barokowego wyposażenia wnętrza. W latach 1914 – 1920 miała miejsce restauracja kościoła i kaplicy Šternberskiej pod kierunkiem architekta Kamila Hilberta, znanego między innymi z ukończenia katedry św. Wita w Pradze. Ostatnią większą naprawę kościoła przeprowadzono w 1987 roku.
Architektura
Kościół został wzniesiony ze starannie obrobionych kwadr piaskowca, jako trójnawowa budowla z prezbiterium o szerokości nawy głównej, zakończonym od wschodu pięciobocznie. Część zachodnia świątyni pierwotnie planowana była jako dwuwieżowa, jednak ostatecznie pełną wysokość uzyskała jedynie wieża północna, południowa natomiast zrównała się z nawą boczną. Od północy do prezbiterium przystawiono w XIV wieku zakrystię, a od południa późnogotycką, trójbocznie zamkniętą od wschodu kaplicę Šternberską.
Wszystkie elewacje kościoła oraz naroża wieży opięto wysokimi, uskokowymi przyporami. Całość budowli obiegł także cokół oraz podokienny gzyms, załamujący się przy portalu północnym, oknach przyziemia wież i oknach zakrystii, a kolejne gzymsy kordonowe rozdzieliły poszczególne kondygnacje obu wież. Pomiędzy przyporami przebito duże, bardzo wysokie okna maswerkowe, szersze, przeważnie czwórdzielne w korpusie nawowym, węższe, głównie dwudzielne w prezbiterium, za wyjątkiem trójdzielnego okna wschodniego na osi. W korpusie najszerszym stało się okna środkowe nawy południowej, wypełnione siedmiodzielnym maswerkiem, oraz okno zachodnie nawy głównej, ozdobione maswerkiem sześciodzielnym, najwęższe natomiast utworzono z niewiadomych powodów trzecie od zachodu okno nawy północnej (dwudzielne).
Kościół dostępny był przez główne wejście w zachodniej fasadzie i dwa wejścia w nawach bocznych, usytuowano go bowiem na obszernym rynku, musiał więc mieć zapewnioną dogodną komunikację z każdej strony, za wyjątkiem wschodniej części kapłańskiej. Południowe wejście poprzedzono w drugiej połowie XV wieku pięcioboczną kruchtą. Kruchtę tą zwieńczono narożną sterczyną, a elewacje pokryto bogatym laskowaniem. Czworoboczna kruchta północna została dostawiona w pierwszej połowie XVI stulecia. Portal zachodni otrzymał bogate profilowanie poprowadzone od wysokiego cokołu do ostrołucznej archiwolty włącznie, którą dodatkowo udekorowano czterolistnymi kwiatami i zamknięto tzw. oślim grzbietem. Obydwa wejścia boczne były do siebie podobne, choć portal południowy otrzymał bogatszą formę od północnego, gdyż otwierał się na większą powierzchnię placu i dlatego położono większy nacisk na jego dekoracyjność. Osadzono go na wysokim cokole, zamknięto ostrołucznie, a także zwieńczono kwiatonem.
W nawie głównej umieszczono pięć przęseł (w tym jedno pomiędzy wieżami), z których cztery otrzymały rzut prostokątów, a jedno, środkowe, wyjątkowo rzut kwadratu. Odpowiadały im po cztery prostokątne przęsła w nawach bocznych oraz otwarte na nawy ostrołucznymi, profilowanymi arkadami przestrzenie w przyziemiach wież. Wnętrze korpusu nawowego zostało przykryte późnogotyckimi sklepieniami gwiaździstymi o różnych układach. Oparto je na trzech parach cylindrycznych filarów i dwóch starszych wielobocznych filarach przyściennych w zachodniej części. Przy ścianach żebra opuszczono na obłe służki, zakończone przeważnie na wysokości podokiennych gzymsów, natomiast na cylindryczne filary żebra opuszczone zostały bez użycia służek i konsol. Pierwotnie jednak w XIV wieku żebra oparte były (lub miały być) na rzeźbionych wspornikach, które wraz z wyprowadzeniami żeber pozostawiono niewykorzystane w trakcie późnogotyckiej przebudowy na przyściennych filarach zachodnich. Pomiędzy wieżami, na wysokości 8 metrów usytuowano emporę.
Przejście do prezbiterium poprowadzono przez łuk tęczowy, nieco węższy od samego chóru, z żebrami osadzonymi na wysoko zawieszonych dwóch konsolach i delikatnie profilowanymi wałkami w narożach. Prezbiterium zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym w dwóch przęsłach prostokątnych o różnej wielkości, oraz sklepieniem ośmiodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Żebra opuszczono na wiązkowe służki, nadające artykulacji ścian wyjątkowo wertykalnego charakteru (nie zastosowano w nich żadnych głowic, zakończono zaś na wysokości parapetów okiennych). Usytuowana od północy zakrystia otrzymała dwa przęsła sklepienia w przyziemiu: zachodnie krzyżowe i wschodnie gwiaździste. Wstęp na piętro zakrystii, gdzie pierwotnie mieścił się sklepiony krzyżowo – żebrowo skarbiec, zapewniała spiralna klatka schodowa.
Zewnętrzne elewacje kaplicy Šternberskiej otrzymały bogatą dekorację w postaci laskowania pomiędzy cokołem a podokiennym gzymsem oraz licznych sterczyn i szczycików upiększających przypory. Większe sterczyny ozdobiono maswerkami z których w jednej zawarto ośmioramienną gwiazdę – symbol Šternberków. Sterczyny przewyższyły gzyms podokapowy kaplicy i wraz z przyporami pozwoliły odciążyć umieszczone wewnątrz sklepienie. To ostatnie ułożono w dużą ośmioramienną gwiazdę, wspomniany symbol herbowy fundatorów. W zachodnim przęśle żebra spięto zwornikiem w kształcie krzyża równoramiennego, zaś we wschodnim zastosowano wyjątkowy zwornik stalagmitowy, podtrzymywany przez siedem opuszczonych żeber, połączonych z centralnym sworzniem z emblematem Šternberków. W ściany żebra wtopiono bez użycia wsporników. Ponadto w południowej ścianie kaplicy umieszczono szereg profilowanych nisz, zamykanych łukami w ośle grzbiety, półkoliście i lancetowato, z których część służyła jako sedilia, a jedna za zamykaną skrytkę na kościelne utensylia. Pierwotne wejście do kaplicy znajdowało się po stronie północnej, gdzie łączyło się z prezbiterium, funkcjonowało także przejście do nawy południowej.
Stan obecny
Kościół prezentuje dziś czystą stylistycznie gotycką formę z lekkimi elementami neogotyku, będącymi efektem prac z XIX wieku (np. okno zachodnie, najwyższa, niska kondygnacja wieży północnej), które usunęły większość przekształceń renesansowych (lukarny) i barokowych (część wyposażenia). Częściowo nowożytny kształt zachowała jedynie powiększona w kierunku wschodnim empora, a na zewnątrz dach korpusu wraz ze szczytami. Zarówno na zewnętrznych jak i wewnętrznych elewacjach przetrwało wiele gotyckich detali architektonicznych, niektórych XIV-wiecznych, oraz związanych z XV-wiecznymi sklepieniami. Wyróżnia się bogato zdobiona późnogotycka kaplica Šternberska z unikalnym zwornikiem stalagmitowym, cenną jest również późnogotycka, oryginalna drewniana więźba dachowa nad prezbiterium, pochodząca z doby po pożarze z 1525 roku. Najstarszym elementem wyposażenia kościoła jest marmurowa rzeźba pilzneńskiej Madonny z około 1390 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Soukup J., Katedrála svatého Bartoloměje v Plzni, Plzeň 2012.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.