Historia
Najstarszy kamienny kościół w Plaňany, przypuszczalnie w postaci rotundy, został zbudowany już w X wieku. Na jej miejscu w latach 1160-1180 wzniesiono nową, romańską świątynię (pierwotnie pod wezwaniem św. Piotra), którą po raz pierwszy bezpośrednio wspomniano w dokumentach pisanych w 1352 roku. Wykazana została wówczas w rejestrach dziesięciny papieskiej, a w 1359 roku jako patronów kościoła wskazano Čenka z Lípy i Hrona z Kostelca. Po nich patronem był Pavel z Jenštejna, ojciec znanego arcybiskupa praskiego Jana z Jenštejna, z którego inicjatywy w latach 70 – 80-tych XIV wieku przeprowadzono gotycką przebudowę kościoła. Wyburzeniu uległa wówczas romańska apsyda, a powstało większe gotyckie prezbiterium.
Trzecia wielka przebudowa kościoła miała miejsce w 1591 roku, w stylistyce renesansowej, z inicjatywy dzierżącego miejscowy dwór rodu Mírków ze Solopysk. Po niej świątynia bez większych zmian przetrwała do 1716 roku, kiedy to została zniszczona przez pożar. Przeprowadzony w 1749 roku remont niestety doprowadził do wprowadzenia elementów barokowych, zwłaszcza we wnętrzu kościoła. W okresie tym nawa została przesklepiona, a na miejscu pierwotnej empory wstawiono chór muzyczny. W 1793 roku, w wyniku pożaru z początku stulecia i późniejszej niepełnej konserwacji, górna partia wieży uległa zawaleniu. Została wkrótce odbudowana, przy czym ówczesny budowniczy, w niespotykany dla okresu baroku sposób, zrekonstruował ją starając się przywrócić pierwotny, romański charakter budowli.
Około 1800 roku przepruto nowe otwory okienne w nawie, a w dalszej części XIX wieku zadaszono wieżę i przeprowadzono liczne inne, lecz mniejsze naprawy. W 1892 roku usunięto niektóre nowożytne naleciałości z zewnętrznych elewacji kościoła. Od 1910 roku, kiedy w okolicy wybudowano nowy kościół, stara budowla zaczęła służyć tylko jako kaplica cmentarna i stopniowo znalazła się w złym stanie technicznym. Kompleksowe naprawy rozpoczęto w 2016 roku.
Architektura
Romański kościół wzniesiono z dokładnie ociosanych kwadr białego i czerwonego piaskowca, jako orientowaną względem stron świata, jednonawową budowlę na rzucie prostokąta z półokrągłą apsydą po stronie wschodniej i czworoboczną wieżą o wymiarach 6,4 x 6,3 metra przy fasadzie zachodniej. Nawa otrzymała 12,2 metry długości i 6,5 metra szerokości, była więc mocno wydłużona.
Pierwotne wejście do kościoła wiodło od południa. Nawę pod okapem dachu ozdobiono fryzem arkadowym, a elewacje rozdzielono niesymetrycznie rozstawionymi oknami: trzema w ścianie północnej i trzema lub czterema w ścianie południowej, zgrupowanymi z powodu empory głównie w części wschodniej i środkowej. Wieża posadowiona została na murach grubości 1,5 metra w przyziemiu i również ozdobiona u góry fryzem arkadowym. Jej elewacje przebito małymi, rozglifionymi do wnętrza otworami szczelinowymi o charakterze otworów strzeleckich. Dopiero na trzecim, najwyższym piętrze zastosowano duże biforia, z otworami przedzielonymi kolumienkami o kostkowych głowicach. Pierwotnie wieżę zapewne przykrywał dach czterospadowy.
W drugiej połowie XIV wieku apsyda została wyburzona, a na jej miejscu wzniesiono gotyckie, nieco niższe i węższe od nawy prezbiterium o wschodnim zakończeniu trójbocznym. W odróżnieniu od niewielkich, półkoliście zamkniętych i rozglifionych okienek nawy, oświetlały go większe, ostrołukowe okna z maswerkami, umieszczone pomiędzy przyporami. Obie części kościoła połączono arkadą tęczy o szerokości 5,8 metra.
Wewnątrz prezbiterium zwieńczono nad pojedynczym prostokątnym przęsłem sklepieniem krzyżowo – żebrowym, zaś nad wschodnim zamknięciem sklepieniem sześciodzielnym. Ich wyjątkowo smukłe żebra o przekroju gruszki przecięto w dwóch kolistych zwornikach z delikatnym reliefem rozety. Na obrzeżach sklepień spoczęły one na wielobocznych konsolach, przy czym jedna konsola we wschodniej części muru uzupełniona została reliefem w postaci ludzkiego popiersia. Nawa pierwotnie przykryta była drewnianym stropem, a w zachodniej części mieściła emporę, która przerzucona była przez całą jej szerokość. Miała ona około 3,3 metra głębokości, a więc przypuszczalnie posadowiona była na jednej, środkowej kolumnie, podtrzymującej dwa przęsła sklepienia krzyżowego.
Stan obecny
Kościół jest dziś stosunkowo dobrze zachowaną budowlą romańsko – gotycką, nieco zniekształconą nowożytnymi modyfikacjami, spośród których najbardziej rzucają się w oczy duże okna w nawie, południowy aneks mieszczący klatkę schodową i hełm wieży. Warto zauważyć, iż górna partia murów wieży jest efektem wyjątkowej renowacji z końca XVIII wieku, próbującej odtworzyć pierwotny, romański wygląd zniszczonych wówczas partii. Wewnątrz kościoła nie zachowała się romańska kruchta, zastąpiona nowożytnym chórem, a nawę wieńczy dziś barokowe sklepienie oparte na wstawionych przy romańskich murach nowożytnych pilastrach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Falta M., Stavební vývoj kostela Zvěstování Panny Marie v Plaňanech, „Dejiny staveb 2009”, Plzeň 2010.
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 1, Praha 2015.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mádl K., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 1. Politický okres kolínský, Praha 1897.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.