Historia
Królewskie miasto Písek zostało założone przed 1254 rokiem na surowym korzeniu, na prawym brzegu Otavy, naprzeciwko starszej osady. Jego lokalizacja była niezwykle korzystna, ponieważ co najmniej od XI wieku przez Písek biegł ważny szlak handlowy, którym między innymi transportowano do komory celnej sól z austriackiej Pasawy. Szlak ten był częścią ważnej drogi handlowej łączącej Bałtyk z regionem dorzecza Dunaju. Ku jego oraz miasta ochronie Przemysł Ottokar II wzniósł zamek, po raz pierwszy pośrednio poświadczony źródłowo w 1258 roku, kiedy to król zawitał do Písku. Być może usytuowany został on na miejscu starszego, romańskiego jeszcze dworu.
Zamkiem zarządzał królewski burgrabia, który był dowódcą wojskowym i miał w ręku administrację całego okolicznego majątku władcy. W Písku często bywał również sam Ottokar II. Pod koniec XIII i w XIV wieku także kolejni królowie często odwiedzali zamek: Wacław II, Jan Luksemburczyk, który jednak jako pierwszy oddał budowlę w zastaw, a po nim Karol IV, po wykupieniu zastawu mieszkający okresowo na zamku, zwłaszcza w latach 1352–1363. Król Wacław IV był ostatnim monarchą, który mieszkał w Písku. W 1419 roku zapisał go burgrabiemu piseckiemu Janowi Hájkovi z Hodětína, zaznaczył jednak aby zamek nie był sprzedawany ani zastawiany cudzoziemcom.
Na początku rewolucji husyckiej zamek przejęła rada miejska. Aż do 1453 roku nie pozostawiono o nim informacji, dopiero wówczas król Władysław Pogrobowiec przekazał go niejakiemu Malovcowi. Jeden z kolejnych właścicieli, Jindřich z Jenštejna inwestował w prace budowlane na zamku. Wiadomo, iż w 1479 roku dużą salę skrzydła zachodniego ozdobił późnogotyckimi malowidłami ściennymi. W 1483 roku król oddał zamek w zastaw Jindřichowi młodszemu z Plavna, po nim zaś Hynkowi Pluh z Rabštejna. W 1509 roku bracia Hynek Pluh z Rabštejna, Jan, Šebestián, Hynek, Beneš, Kryštof i Štěpán sprzedali zamek miastu Písek. Prawdopodobnie część budowli zaczęła wówczas służyć jako magazyny, część została opuszczona, a skrzydło wschodnie przekształcono na ratusz. Pożar który dotknął miasto w 1532 roku, zniszczył także i zamek. Od tamtego momentu popadł on w całkowite zaniedbanie i ruinę. W 1547 roku opisywany był jako opuszczony.
Na samym początku wojny trzydziestoletniej Písek został zdobyty przez armię cesarską. W 1621 roku zamek i miasto zostały skonfiskowane i przejęte przez Martina de Hoeff-Huerta i Filipa Arrizago. Ten ostatni dwa lata później oddał swoją część Huercie, który wybrał zamek na swoją rezydencję i wzniósł w pobliżu browar, co przyczyniło się do destrukcji kaplicy zamkowej. Po jego śmierci w 1637 roku warownia została opuszczona, a następnie zaczęła służyć potrzebom miejskim, mieszcząc zakłady solne, sklepy, magazyny i więzienie, założono w nim także koszary. W 1751 roku rozebrano skrzydło północne, a następnie w latach 1851-1853 roku wyburzono całe skrzydło wschodnie wraz z wieżą. Dodatkowo w 1860 roku rozbiórce uległa wieża południowo – zachodnia.
Architektura
Zamek został wzniesiony na terenie miasta Písek, w północnej części zachodniego bloku zabudowy. Jego zachodnia część graniczyła z rzeką Otavą, wschodnia wychodziła natomiast w kierunku jednego z narożników rozległego miejskiego kwartału rynku. Zamek zintegrowany był z murami miejskimi, lecz jednocześnie był założeniem niezależnym, bronionym własnymi obwarowaniami (fosą i murem parchamu). Zabezpieczał przeprawę przez rzekę, znajdującą się w bliskiej jego odległości po stronie północnej. Z mostem łączyła go jedna z bram miejskich zwana Praską lub Dolną, usytuowana w północno – zachodnim narożniku murów miejskich. Dwie kolejne bramy miejskie umożliwiały wjazd do Písku na południu (brama Putimska) oraz na południowym – wschodzie (Górna, zwana także Budějovicką). Każdy kto wjeżdżał do miasta, czy to od strony Prachatic czy od Budějovic musiał minąć zamek, aby dostać się do bramy Praskiej, gdzie drogi następnie się rozchodziły. Jedna z nich przekraczała rzekę na moście i kierowała się do Pilzna i Chebu, druga, jak sugeruje nazwa bramy, prowadziła bezpośrednio do Pragi.
Rdzeń zamku tworzyły cztery skrzydła budynków otaczające czworoboczny dziedziniec o długości zachodniego boku wynoszącej 12 metrów. Zabezpieczał go zewnętrzny mur parchamu oraz nawodniona fosa o szerokości 9-10 metrów, której rolę od zachodu pełniła rzeka. Prowadzącą do miasta bramę umieszczono od strony wschodniej. Wiodły do niej dwa równolegle ułożone mosty zwodzone: jeden do większego przejazdu dla konnych, drugi do mniejszej furty dla pieszych, oba chowane do wnęk okalających portale bramne. Następnie po pokonaniu międzymurza i przejazdu w skrzydle mieszkalnym osiągało się główny dziedziniec. Nad bramą górowała jedna z trzech wież głównej części zamku. Dwie kolejne usytuowano w narożnikach zachodnich, przy czym wystawały one nieco poza zwarty czworobok zabudowy na północy i południu. Południowo – zachodnia wieża miała w planie kształt czworoboczny o wymiarach około 9 x 7 metrów. Mniej więcej w połowie elewacji południowej łączyła się z murem parchamu oraz z miejskim murem obronnym. Podobnie wieża północno – zachodnia o wielkości 7,5 x 6,7 metra łączyła się z kurtyną parchamu i dalej z obwarowaniami miasta. Przypuszczalnie miała ona formę czworoboczną, ale nie można też wykluczyć kształtu cylindrycznego. W skrzydle południowym usytuowano kaplicę, której trójbocznie zamknięte prezbiterium stanowiło południowo – wschodni narożnik zamku.
Ponieważ dziedziniec zamku znajdował się wysoko nad poziomem parchamu i rzeką, pod gospodarczym przyziemiem z płaskimi stropami znajdowały się jeszcze piwnice, pierwotnie zwieńczone także płaskimi, drewnianymi sufitami. W usytuowanym przy nadrzecznym stoku skrzydle zachodnim umieszczono nawet dwa poziomy piwnic, choć utworzono je wtórnie, poprzez wstawienie kolebek do pierwotnie jednopoziomowej piwnicy. Najniższe kondygnacje pełniły rolę spiżarni i składów, na parterze natomiast znajdować się mogły pomieszczenia gospodarcze. Funkcje reprezentacyjne i mieszkalne spełniały komnaty na wysokości piętra, pośród których prawdopodobnie znajdowała się co najmniej jedna izba ze ścianami wyłożonymi drewnem w celu lepszej akumulacji ciepła, natomiast poddasze pełniło rolę obronną i być może magazynową, a po części mieszkalną. Oba najniższe poziomy były oświetlane od zachodu (od strony rzeki) przez szereg wąskich prostokątnych okien. Wejście na wywyższony nieco parter skrzydła zachodniego wiodło z dziedzińca poprzez ostrołukowy portal.
Pomieszczenia w przyziemiu i na pierwszym piętrze połączone były murowanym krużgankiem. Pierwotnie otaczał on dziedziniec ze wszystkich stron i składał się z ośmiobocznych filarów, podtrzymujących ostrołuczne arkady i sklepienie krzyżowo – żebrowe parteru. Filary ujęte były gzymsem w strefie kapitelowej oraz niskim cokołem przy posadzce. Nad gzymsami wtapiane były w filary żebra sklepienne, które od strony ścian skrzydeł nadwieszano na ostrosłupowych wspornikach z wydatnymi abakusami. W narożniku południowo – zachodnim krużganek ocieplany był kominkiem, dlatego od strony dziedzińca w średniowieczu musiał być zaopatrzony w przeszklone okna (sądząc po konsoli kominkowej prawdopodobnie wstawione w czasach Wacława IV). Po stronie południowej dziedzińca, najpewniej w pobliżu kaplicy, znajdowała się klatka schodowa, wiodąca na piętro krużganków i dalej do poszczególnych komnat oraz na emporę kaplicy. Krużganek przykrywał jednospadowy dach, którego więźbę podpierały kamienne konsole.
Piętro skrzydła zachodniego mieściło dużą salę zwieńczoną trzema przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, umieszczonego na wysokości około 9 metrów. Żebra sklepienia opierały się na przyściennych, bardzo masywnych, ostrosłupowych wspornikach z charakterystycznie podwiniętymi abakusami. W miejscach przecięć spięte zostały drobnymi zwornikami. Komnata była oświetlona od zachodu trzema wysokimi oknami dwudzielnymi z trójlistnymi zwieńczeniami. Każde z nich posiadało boczne kamienne ławy, usytuowane w ostrołucznych niszach, przy czym z wnęki południowego okna umieszczone w grubości muru schody wiodły na drugie piętro skrzydła i wyższe kondygnacje wieży południowo – zachodniej. Ponadto komnata była dostępna dużym, ostrołukowym, wypełnionym trójliściem portalem z krużganka oraz dwoma mniejszymi portalami prowadzącymi do małych pomieszczeń na północy i południu. Ściany dużej sali pokryto w 1479 roku malowidłami. Komnata południowa, wciśnięta pomiędzy dużą salę a wieżę, została sklepiona krzyżowo – żebrowo, ale nie posiadał już ani tak dużych rozmiarów, ani tak bogatego wystroju.
Piętro skrzydła południowego zajmowane było prawdopodobnie przez trzy pomieszczenia oraz zamkową kaplicę, przy czym dwa z pomieszczeń mogły mieć funkcję mieszkalną, a trzecie być może odgrywało rolę przedsionka. Kaplica była przestrzenią jednonawową z trójbocznie zamkniętym, orientowanym prezbiterium, od strony zewnętrznej wzmocnionym dwoma przyporami. Elewacje wewnętrzne ścian wzdłużnych kaplicy rozdzielały sedilia o charakterze ślepych arkad zwieńczonych trójlistnymi maswerkami, pomiędzy którymi znajdowały się profilowane okrągłe otwory wypełnione czwórliśćmi. Poszczególne siedziska rozdzielały kolumienki z bazami i czworobocznymi cokołami opartymi na kamiennych ławach, natomiast grupy siedzisk ujęte były prostokątnymi, profilowanymi obramieniami. Pomiędzy tymi obramieniami grupy siedzisk rozdzielały służki sklepienne, zakończone bazami i cokołami podobnymi do tych w kolumienkach sedilii. Sklepienie kaplicy prawdopodobnie było sześciodzielne w kwadratowym przęśle zachodnim i w wielobocznym przęśle wschodnim. Zachodnią część świątyni wypełniała zapewne empora.
W środkowej części skrzydła północnego, na poziomie piętra, usytuowano kolejną dużą salę, tym razem o czterech przęsłach sklepienia krzyżowo – żebrowego. Dostępna była ona z krużganka po paru schodkach wyrównujących poziom. Ze skrzydła północnego nadwieszanym gankiem przejść można było do latryny, przerzuconej ponad parchamem i wystającej nad fosę. Prawdopodobnie ganek ten dostępny był z wnęki okiennej jednoprzęsłowego pomieszczenia po zachodniej stronie dużej sali, lub ewentualnie z obu tych pomieszczeń. Podobne nadwieszane przejście wiodące do latryny funkcjonować mogło także przy skrzydle południowym.
Stan obecny
Królewski zamek w Písku należał do najprzedniejszych dzieł budowlanych doby Przemysła Ottokara II, zarówno od strony układu (forma regularnego zamku w typie tzw. kasztelu), jak i wysokiego poziomu wczesnogotyckich detali architektonicznych (np. sedilia kaplicy, sklepienie wielkiej sali skrzydła zachodniego, krużganek). Niestety z tej pierwotnej budowli do dnia dzisiejszego zachowało się jedynie pozbawione wież skrzydło zachodnie, mur obwodowy skrzydła północnego oraz fragmenty murów na poziomie piwnic i przyziemia skrzydeł północnego i południowego. W istniejącym budynku zobaczyć można dużą gotycką salę z pierwotnym sklepieniem i kopiami polichromii ściennych oraz dolną część pierwotnych krużganków przy skrzydle zachodnim. Na zamku funkcjonuje muzeum, którego na początku XX wieku dyrektorem był słynny czeski historyk August Sedláček.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Kašička F., Nechvátal B., Hrady, hrádky a tvrze na Písecku, Písek 1995.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Soukup J., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 33. Politický okres písecký, Praha 1910.
Varhaník J., K morfologii hradu v Písku, „Archaeologia historica” 25/2000.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.