Historia
Pierwszy raz Písek pojawił się w źródłach pisanych w 1243 roku, prawdopodobnie już jako miasto. Proces jego kształtowania zapewne przebiegał w latach 50-tych i 60-tych XIII wieku, co poświadczały częste wizyty władcy, Przemysła Ottokara II, oraz powstające przy udziale królewskiej strzechy budowle, takie jak zamek, most, klasztor dominikański, czy kościół farny. W okresie tym zaczęto również budować miejskie obwarowania (obwód głównego muru wraz z basztami, być może także obwód zewnętrznego muru parchamu), które wraz z zamkiem miały stanowić podstawę obronności królewskiego ośrodka, znajdującego się na strategicznie ważnym miejscu, na szlaku z Pragi do Austrii i Bawarii.
W XIV wieku miasto znajdowało podporę we władcach z dynastii Luksemburgów, zwłaszcza u Karola IV. W 1348 roku obdarował on Písek wielkim przywilejem mającym pomóc w odbudowie po pożarze miasta, stanowiącym, iż bez królewskiego pozwolenia w odległości mili od miasta nie mogły być budowane żadne zamki ani inne budowle obronne. W 1362 roku natomiast Karol wyraził oczekiwanie, iż mieszczanie Písku, podobnie jak innych ważnych ośrodków czeskich, zbudują w mieście arsenał i składy zapasów w związku z napiętą sytuacją na granicy z Austrią i Węgrami. Podobnie dużo uwagi przyznawał miastu kolejny władca, Wacław IV, który potwierdził i rozszerzył wszystkie przywileje, choć żądał również podjęcia przez mieszczan udziału w zwalczaniu plagi bandytyzmu i rozbójnictwa jaka ogarnęła królestwo czeskie na przełomie XIV i XV wieku. Ciężka sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna państwa sprawiła wówczas, iż Wacław IV z obawy przed atakiem Ruprechta wymógł ślubowanie od każdego czeskiego miasta na zachód od Pragi, iż będzie go uznawać aż do śmierci za swego pana i wiernie bronić. W 1410 roku zaś zezwolił sprzedać píseckim mieszczanom sól, skonfiskowaną kupcom bezprawnie omijającym prawo składu, z przeznaczeniem dochodu na naprawę murów miejskich i fosy. Mniejszą radość natomiast musiała wywołać pośród mieszczan decyzja o oddaniu zamku píseckiego w zastaw Hájkowi z Hodětína i jego dziedzicom w 1419 roku.
Wybuch rewolucji husyckiej spowodował w Písku rozruchy i zniszczenie klasztoru dominikańskiego. Już w 1420 roku miasto znalazło się w rękach Jana Žižki, jako jego najważniejszy bastion na terenie południowych Czech. W kolejnych latach w mieście odbywały się husyckie zjazdy, mieszczanie zaś brali udział w wyprawach zbrojnych, między innymi w obleganiu Švihova w 1425 roku i Zvíkova w 1429 roku. W trakcie słynnej bitwy pod Lipanami mieszczanie Písku stali po przegranej stronie, lecz minęły jeszcze trzy lata nim odszedł z miasta ostatni husycki hejtman. W 1437 roku Zygmunt Luksemburczyk wsparł miasto w powojennej odbudowie, choć przez całe lata 40-te XV wieku trwały utarczki Písku, Táboru i Vodňan ze szlachtą pod przywództwem wrogich Roźmberków. Częściowe uspokojenie sytuacji przyniósł w 1447 roku pokój z Fryderykiem III Habsburgiem, przełom nastąpił jednak dopiero w 1452 roku, gdy Jerzy z Podiebradów podporządkował sobie Tábor, a następnie inne prohusyckie miasta – Žatec, Louny i Písek. W latach 60-tych XV wieku Písek wiernie stał po stronie stronnictwa Jerzego z Podiebradów, a następnie od 1472 roku nowego króla Władysława Jagiellończyka. Prawdopodobnie w okresie tym mieszczanie przeprowadzili późnogotycką modernizację swych obwarowań – podwyższyli główny mur obronny, dobudowali lub co bardziej prawdopodobne przebudowali mur zewnętrzny, zabezpieczyli przedmieścia i rozbudowali w przedpole przedbramia głównych bram (choć jedna z baszt przedbramia bramy Putimskiej wydatowana została dendrochronologicznie już na okres sprzed 1420 roku). Nie pozwalali także mieszczanie zbliżyć się obcym, wrogim obwarowaniom do miasta – w 1487 roku zniszczyli zamek Jana Radkovca z Mirovic w Maleticach, co usprawiedliwiali przywilejem mili Karola IV.
W 1509 roku mieszczanie Písku uczynili istotny krok na drodze uzyskania większej niezależności, wykupili powiem zamek písecki wraz z przynależnymi mu dobrami. Niestety dwa lata później miasto spustoszył pożar, szkody jednak najpewniej usunięto w przeciągu kilku lat. W 1512 roku król Władysław potwierdził prawo mieszczan do zamku, zaś w 1516 roku w odbudowie miasta wsparł mieszkańców, którzy musieli wysyłać zbrojne oddziały przeciwko grasującym po kraju rozbójnikom, między innymi w 1520 przeciwko rycerzowi Petrowi Sudowi z Řeneč. W 1532 roku rozwój miasta wstrzymał kolejny wielki pożar, zaś w 1547 roku represje spowodowane udziałem w nieudanym powstaniu antyhabsburskim, na skutek których mieszczanie utracili czasowo przywileje, majątki, dochody z ceł oraz składy broni. Choć większość przywieli w kolejnych latach została zwrócona, to jednak straty gospodarcze i polityczne miasta były znaczne.
Upadek średniowiecznych obwarowań Písku zapoczątkowany został w pierwszej połowie XVII wieku, w trakcie wojny trzydziestoletniej, kiedy to chronione przestarzałymi już fortyfikacjami miasto było trzykrotnie zdobywane i pustoszone. Podupadłe mury obronne, jak w większości innych miast środkowoeuropejskich, zaczęły od tego momentu służyć bardziej do kontroli przybywających i pomocy w pobieraniu ceł, niż realnej ochronie. Zabudowywane cywilnymi budowlami i stopniowo rozbierane, prawie w całości zdemontowane zostały w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to między innymi wyburzono trzy główne bramy miejskie.
Architektura
Miasto założone zostało na prawym (wschodnim) wysokim brzegu rzeki Otavy, gdzie z grubsza czworoboczny obwód obwarowań (ze ściętym narożnikiem południowo – wschodnim) objął około 10,5 ha terenu. Rzeka i jej skaliste nadbrzeżne skarpy zabezpieczały Písek od zachodu, natomiast naturalny spadek terenu od południa. Na północy i wschodzie dla odmiany przedpole miasta lekko pięło się do góry. Najstarszym rdzeniem miasta z pewnością był centralny blok zabudowy, na północy i zachodzie oddzielony od murów obronnych tylko pojedynczymi rzędami parcel, zaś na pozostałych dwóch stronach oddzielony jeszcze jednymi wąskimi uliczkami i rzędami parcel tuż przy obwarowaniach. Układ taki wpłynął na prawdopodobny brak w mieście uliczki podmurnej.
W najwyżej położonej części miasta, po stronie południowo – wschodniej, usytuowany został kościół farny Narodzenia Panny Marii – bazylika z dwoma wieżami, z których jedna (południowa) w 1489 roku zastąpiona została masywniejszą wieżą miejską. Przypuszczać można, iż poprowadzenie obwarowań tak blisko świątyni miało na celu polepszenie obronności miasta, a co najmniej zwiększenie możliwości strażniczo – ostrzegawczych. Z murem miejskim jeszcze bardziej związany był trójnawowy kościół klasztorny dominikanów, usytuowany w pobliżu rzeki przy zachodnim fragmencie obwarowań. Jego zachodnia ściana prawdopodobnie przylegała do wewnętrznej elewacji kurtyny muru obronnego. Po północnej stronie klasztoru, blisko narożnika północno – zachodniego, zbudowany został zamek królewski. Jego zachodnie skrzydło regularnej zabudowy także leżało w linii murów miejskich, z tym że je na danym odcinku zastępowało. Do zamku wjeżdżało się od wschodu, od strony rynku miejskiego.
System obrony miasta w średniowieczu składał się z pierścienia głównego muru, zewnętrznego muru parchamu, fosy oraz ziemnego wału. Mur obronny otrzymał bardzo masywną formę z około 2,1 – 2,3 metrami grubości na poziomie przyziemia. Zwieńczony został chodnikiem straży oraz przedpiersiem z krenelażem, którego merlony posiadały różnorodną długość od 1,8 do 2,7 metra, a wysokość około 1,1 metra. Także długość przerw między merlonami była zmienna, od 1 do 1,6 metra. Średnio blankowane przedpiersie miało 2 metry wysokości oraz 0,6 grubości, natomiast wysokość muru do poziomu chodnika straży wynosiła około 4,5 – 5 metrów. W późniejszym okresie średniowiecza mur był przynajmniej na niektórych odcinkach podwyższany. Nowy chodnik straży zakładano około 2,7 metra wyżej i wyposażano w drewniany ganek, zapewne zadaszony, przy czym osobliwie przebiegał on bez naruszania starszych baszt. Nowe, wysokie na 2,5 metra blankowane przedpiersie przepruto różnorodnymi otworami strzeleckimi, przeważnie prostymi, rozglifionymi do wnętrza szczelinowymi strzelnicami oraz otworami przystosowanymi do użycia ręcznej broni palnej. Stosowano także niewielkie wykusze z otworami skierowanymi w dół w celu wylewania wrzących lub łatwopalnych substancji. Wejście na ganek wiodło zapewne wąskimi uliczkami (około 1 metra szerokości) pomiędzy gotyckimi domami, a następnie drabinami lub schodami.
Mur wzmacniał system sześciu lub siedmiu baszt: jednej cylindrycznej w północno – wschodnim narożniku miasta oraz pięciu półkolistych, zamkniętych od wewnętrznej strony, wysuniętych przed kurtyny, rozmieszczonych z każdej strony poza najbezpieczniejszą zachodnią (dodatkowa baszta mogła się jeszcze mieścić po stronie północnej). Odległości między nimi wynosiły około 60-90 metrów, najczęściej około 75 metrów. Baszta cylindryczna otrzymała wewnętrzną średnicę wielkości 7,8 metra i mur gruby na 2,2 metra. Przed kurtyny występowała nieco mniej niż połową swej objętości, tak więc jej możliwości flankowania były zapewne ograniczone. Baszty półkoliste posiadały zróżnicowane wymiary, w przybliżeniu od 3,5 do 4,5 metra średnicy, zaś grubość ich ścian zbliżona była do grubości kurtyn. Były one z nimi przewiązane, powstały więc współcześnie z murem obronnym. Najniższe kondygnacje baszt były dość wysokie, przewyższały poziom chodnika straży. Wejście do nich wiodło z góry, z wyższej kondygnacji, nie były skomunikowane z chodnikiem straży, tak więc możliwości ich użycia były ograniczone. Baszty przewyższały sąsiednie kurtyny o około 2-3 metry. Przypuszczalnie pierwotnie zwieńczone były otwartymi platformami bojowymi z blankowanymi przedpiersiami. Obrońcy dostać się na nie mogli albo drabinami bezpośrednio od strony miasta, albo schodami wewnątrz baszt, przy czym nie stwierdzono by w którejkolwiek funkcjonowały klatki schodowe w grubości murów.
Przed głównym murem obronnym przebiegał szeroki na 5 do 10 metrów parcham (międzymurze), od zewnątrz chroniony niższym murem o grubości 0,7 – 0,9 metra. Pierwotny sposób zwieńczenia owego muru nie jest znany, przypuszczać jedynie można na podstawie południowo – zachodniego fragmentu, iż zaopatrzony był w drewniany ganek. Mur przebito także co około 8 – 10 metrów pionowym, szczelinowym otworem strzeleckim, podobnym do tych umieszczonych w głównym murze. W dość równomiernych odstępach co 40 – 50 metrów mur parchamu wzmocniony został basztami, nie zastosowano ich jedynie na odcinku zachodnim. Baszty te prawdopodobnie były czworoboczne, nie można jednak wykluczyć bardziej zaoblonych form (najstarsze zachowane plany są dość schematyczne) a co najmniej jedna była pięcioboczna. Wyjątkowa była baszta w kluczowym dla obronności miasta północno – wschodnim narożniku, wysunięta szyją daleko w przedpole, poprzez przekop aż do wysokości ziemnego wału.
Do miasta prowadziła brama Praska od strony północno – zachodniej, gdzie nad rzeką funkcjonował murowany most, brama Tyńska (Budziejowicka) mieściła się po stronie wschodniej, a przy narożniku południowo – zachodnim znajdowała się brama Putimska. Z pewności komunikację ułatwiały także mniejsze furty, lecz spośród nich znana jest tylko jedna, znajdująca się po stronie zachodniej między zamkiem a klasztorem dominikańskim. Wychodziła ona wprost nad rzekę, miała więc duże znaczenie na wypadek licznych w średniowieczu pożarów. Wszystkie główne bramy były czworobocznymi wieżami z przejazdami w przyziemiu, w planie posiadającymi rozmiary około 8,2 x 8,6 metra. Wszystkie też wciągnięte były do wnętrza obwodu (nie wystawały przed kurtyny muru) i miały zbliżoną do muru obronnego grubość, około 2 metrów szerokości. Najwyższą bramą zapewne była Praska, mająca co najmniej 17 metrów wysokości z podziałem płaskimi stropami na dwa piętra. Przejazdy zamykano wrotami oraz bronami, opuszczanymi w grubości ościeży zewnętrznych, ostrołucznych portali i zewnętrznych elewacji wież bramnych. Po wybudowaniu zewnętrznego muru wieże bramne zostały do jego linii przedłużone prostymi przedbramiami o grubości ścian szyi około 1,7 – 1,8 metra. Przedbramia ostatecznie wysunięto jeszcze dalej, przed fosę, przy czym przy bramie Putimskiej flankowały go dwie baszty o zaoblonych czołach. Miały one po trzy kondygnacje, z których środkowe przebito szerokimi, czworobocznymi otworami strzeleckimi, a najwyższe wąskimi szczelinami. Zewnętrzne przedbramie bramy Tyńskiej przybrało natomiast formę poligonalnego barbakanu, przecinającego nawet linię ziemnego wału. Miał on szerokość około 25 metrów a oddalony był od muru parchamu aż na 30 metrów.
Zewnętrzną strefę obrony miasta stanowił wspomniany powyżej przekop (fosa), zbędny jedynie od strony rzeki Otavy. Otrzymał on szerokość około 10-12 metrów, a jego skarpy były obmurowane. Kontrskarpa była zauważalnie ukośna, natomiast skarpa od strony miasta posiadała uskok z powodu muru parchamu. Dno fosy było płaskie, położone około 4 metry poniżej poziomu średniowiecznego gruntu. Na południu fosa kończyła się łukiem po zachodniej stronie bramy Putimskiej, na północnym zachodzie zaś w pobliżu mostu. Zapełniana była na części obwodu wodą, dostarczaną za pomocą kanału poprowadzonego ze wzniesienia po północno – wschodniej stronie miasta i regulowaną dodatkowymi sztucznymi zbiornikami. Z zapełnieniem fosy wodą mógł być problem w najwyżej położonej części miasta w pobliżu kościoła farnego.
Písek posiadał oddalone o 150-300 metrów przedmieścia, do których dostęp zabezpieczony był bramkami czy też furtami. Na południu przed bramą Putimską znajdowała się bramka Smrkovska, na południowym – wschodzie bramka przed bramą Tyńską, a na północy bramka Brložnická i Rybacka. Prawdopodobnie miały one postać zwykłych zamykanych wrotami przejazdów przeprutych w kurtynach muru.
Stan obecny
Niestety do dnia dzisiejszego nie zachowała się żadna z bram miejskich, przetrwała jedynie boczna (zachodnia) ściana wewnętrznej części przedbramia bramy Putimskiej oraz jedna z baszt jej zewnętrznego przedbramia z nowożytnym krenelażem. Spośród baszt głównego obwodu widoczne są tylko dwie baszty: w północno – wschodniej części dawnego obwodu i po stronie południowo – wschodniej, obie niestety mocno przebudowane. W sąsiedztwie bramy Putimskiej warty uwagi jest oryginalny fragment przekopu z obmurowanymi skarpami, natomiast w sąsiedztwie niezachowanej bramy Praskiej fragment przekopu i odcinek zewnętrznego muru parchamu wraz z częściowo przebudowaną basztą pięcioboczną. Najciekawszy fragment głównego muru obronnego, na którym wyraźnie widać etapy jego rozbudowy, znajduje się w północnej części miasta.
pokaż basztę przedbramia bramy Putimskiej na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.