Historia
Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny został zbudowany około połowy XIII wieku w południowo – zachodniej części ówczesnego miasta, w sąsiedztwie muru obronnego. Budowę rozpoczęto od prezbiterium i wschodnich ścian obu naw bocznych oraz zakrystii. Po zakończeniu wznoszenia murów obwodowych prezbiterium tymczasowo zadaszono i zamknięto od zachodu prowizoryczną ścianą, by móc rozpocząć odprawianie nabożeństw. W następnym, rozpoczętym dość szybko etapie, wzniesiono dwie wieże zachodnie i mury obwodowe korpusu nawowego. Po jego zadaszeniu tymczasowa ściana w prezbiterium mogła być już usunięta, a gotowy kościół mógł być konsekrowany, co miało miejsce w latach 60-tych XIII wieku.
W 1489 roku na miejscu pierwotnej wieży południowej zaczęto budować nową, masywną dzwonnicę, nad którą prace przedłużyły się aż do początku XVI wieku. Pod koniec XV stulecia odnowiono również oba portale wejściowe pod nadzorem mistrza Mikuláša Píseckiego, a po wielkim pożarze wieży w ostatnim dniu 1555 roku, zmieniono sposób zadaszenia obu naw bocznych. Dachy pulpitowe zastąpiono wówczas trzema poprzecznymi dachami namiotowymi. Ponadto w zachodnią część nawy głównej wstawiono emporę na którą wiodły dostawione od zachodu schody.
W XVIII wieku wprowadzono przekształcenia w stylistyce barokowej. W 1726 roku przed północnym portalem wejściowym dostawiono kruchtę, a w latach 1741-1743 po stronie południowej korpusu wzniesiono kaplicę św. Jana Nepomucena. Ostatnie zmiany budynku nastąpiły w latach 1855-1856, kiedy to zmieniono sposób wejścia na emporę. W tym samym czasie usunięto także przedsionek przed portalem północnym i zburzono starą zakrystię po północnej stronie prezbiterium. W 1858 roku po pożarze naprawiono wieżę północną. Dwa lata później na wieży południowej umieszczono zegary, które przeniesiono z rozebranej wieży zamkowej. Z powodu złego stanu technicznego kościoła w 1929 roku rozpoczęto jego gruntowną renowację.
Architektura
Kościół został wzniesiony jako wczesnogotycka bazylika lub pseudobazylika o trzech nawach, z których nawa główna od wschodu zakończona była równym jej szerokością prezbiterium o zamknięciu wielobocznym (pięć boków ośmioboku). Po stronie północnej przy prezbiterium znajdowała się prostokątna w planie zakrystia, natomiast przy fasadzie zachodniej wzniesiono dwie czworoboczne wieże. Początkowo obie miały podobną formę, były smukłe i nie wystawały znacząco poza obrys murów korpusu. Dopiero pod koniec XV wieku przebudowano wieżę południową, wznosząc na jej miejscu nową, masywną, wystającą na południe i zachód poza elewacje korpusu świątyni. Do południowej ściany prezbiterium jeszcze w drugiej połowie XIII wieku, ale już po ukończeniu prezbiterium, dobudowana została dwuprzęsłowa kaplica.
Najstarszy portal wejściowy zainstalowano w północnej nawie, gdzie skierowany był ku ulicy biegnącej od rynku miejskiego, lecz prawdopodobnie już od drugiej połowy XIII wieku funkcjonował także portal na osi fasady zachodniej, w drugiej połowie XIV wieku przekształcony w związku z nowymi prądami w stylistyce gotyckiej. W XV wieku udekorowano go profilowanym, trójbocznym obramieniem, stykającym się z parapetem dużego okna zachodniego. Elewacje prezbiterium rozczłonkowano niskimi, uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi osadzono typowe dla wczesnego gotyku wąskie i wysokie okna lancetowate. Nawa główna pierwotnie prawdopodobnie nie posiadała własnych okien, za wyjątkiem ostrołucznie zamkniętego okna zachodniego, a doświetlana była jedynie przez otwory w nawach bocznych.
XV-wieczna wieża południowa uzyskała mury grube aż na 3,6 metra, a jej wysokość do poziomu galerii wyniosła 42,5 metra. Naroża wieży wzmocnione zostały większymi kwadrami, wyróżniającymi się obecnie na tle otynkowanych elewacji. Wnętrze wieży podzielono na pięć kondygnacji z których niższe oświetlane zostały przez niewielkie czworoboczne okienka, a górne (gdzie zawieszono dzwony) przez duże okna ostrołukowe. Przyziemie wieży, dostępne z wnętrza kościoła i zwieńczone sklepieniem kolebkowym, służyło jako miejski skarbiec, czy też magazyn na cenniejsze przedmioty. W krzyżowo sklepionym pierwszym piętrze znajdowało się archiwum, także dostępne z wnętrza korpusu kościoła, natomiast na trzecim piętrze znajdowały się stojaki na których umieszczano dzwony. Czwarte piętro miało charakter nieoświetlonego półpiętra, zaś powyżej znajdowały się pomieszczenia strażnika miejskiego i ganek.
Wnętrze korpusu nawowego, prezbiterium i kaplicy południowej zwieńczone zostało sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. W korpusie jedno przęsło sklepienia nawy głównej odpowiadało dwóm przęsłom w nawach bocznych. Sklepienia osadzono na masywnych, czworobocznych filarach, między którymi utworzono ostrołukowe, sfazowane arkady. Pomiędzy niektóre z nich opuszczono ciężkie, trójścienne służki, oparte na konsolach których imposty były przedłużeniem impostów filarów międzynawowych. Spośród konsol jedną uformowano na kształt maski. Prezbiterium przykryto w kwadratowym przęśle sklepieniem krzyżowym, zaś we wschodnim zamknięciu sklepieniem sześciodzielnym, którego żebra opuszczono na wieloboczne służki oparte na drobnych konsolach i zwieńczone głowicami. Oba przęsła prezbiterium rozdzielił profilowany gurt, a prezbiterium od nawy głównej pięcioboczna w przekroju, ostrołucznie zamknięta arkada tęczy. Gurty przedzieliły też trzy przęsła nawy głównej korpusu.
Stan obecny
Kościół Narodzenia NMP choć zasadniczo zachował gotyckie mury obwodowe oraz średniowieczny układ (za wyjątkiem wyburzonej zakrystii), to jednak został mocno przekształcony w okresie nowożytnym, a od południa częściowo przysłonięty barokową kaplicą. Zmianie uległy między innymi zwieńczenia obu wież, okna w korpusie nawowym, czy dachy naw bocznych. Oryginalne wąskie, lancetowate okna, do dziś przetrwały jedynie w prezbiterium, gotyckie okna ostrołuczne widoczne są również w fasadzie zachodniej i w obu wieżach, przy czym większość z nich poddawana była pracom renowacyjnym w XIX wieku. Przetrwał portal zachodni i północny, ale ten ostatni częściowo zniszczony nowożytnymi przekształceniami. Wewnątrz zachowane są sklepienia wraz systemem ich podtrzymywania. Ponadto na filarach międzynawowych zachowały się średniowieczne polichromie, z których najstarsze sięgają 1270 roku (Madonna z dzieciątkiem i dwoma aniołami), a większość pochodzi z XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adámek J., Sommer J., Všetečková Z., Kostel Panny Marie Písku (teze přednášek SPS) [w:] Časopis Společnosti přátel starožitností, roč. 110, 2002.
Fišera Z., Městské věže: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, Praha 2011.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Soukup J., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 33. Politický okres písecký, Praha 1910.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.