Historia
Pierwsze wzmianka źródłowa o obwarowaniach Pelhřimova pojawiła się w 1289 roku, kiedy to miasto brało udział w sporze rodu Vítkovców z biskupem Tobiášem z Bechyně. W roku tym biskup zawrzeć miał umowę z burmistrzem Konradem oraz radą miejską w sprawie obsadzenia miasta garnizonem oraz ufortyfikowania przekopem i obwarowaniami drewnianymi. Ponieważ Pelhřimov należał do majątku biskupiego, hierarcha zwolnił mieszczan na cztery lata z powinności finansowych, pozostawiając sobie jedynie prawo do ugoszczenia i zamieszkiwania dla siebie i swojego rodu. W zamian burmistrz i rada zobowiązali się wykonać prace budowlane w ciągu czterech lat. Jednak jeszcze w tym samym roku Pelhřimov stał się celem ataku Vítka z Hluboká, mszczącego się za stracenie swego brata Závišy z Falkenštejna. Kilka lat później biskup otrzymał od króla Wacława II prawo odbudowy miasta i ponownego wzmocnienia go obwarowaniami drewniano – ziemnymi.
W XIV wieku miasto weszło w okres szybkiego rozwoju jako centralny ośrodek miejscowych dóbr. Przeprowadzono wówczas budowę murowanych obwarowań, wzniesionych prawdopodobnie w latach biskupa Arnošta z Pardubic, urzędującego między 1344 a 1364 rokiem. Z przekazów kronikarskich wiadomo, iż ufundował on mury miejskie w kilku swych miastach.
W 1406 roku Pelhřimov otrzymał wielki przywilej od arcybiskupa Zbynka z Házmburka, odnoszący się do prawa miejskiego stołecznej Pragi, lecz już w 1415 roku biskup Konrad z Vechty oddał miasto w zastaw Janowi z Chotěmic. Nowy właściciel wraz z wybuchem wojen husyckich wyjechał na Śląsk, zaś Pelhřimov w 1420 roku zajęli Taboryci. Miasto stało się dla nich umocnionym punktem szachującym nieodległą wrogą, katolicką Jihlavę. W rękach Taborytów Pelhřimov pozostał aż do bitwy pod Lipanami i klęski skrajnego nurtu ruchu husyckiego, po czym wrócił pod władzę Jana z Chotěmic. Już jednak w 1437 roku król Zygmunt Luksemburczyk zapisał go Mikulášowi Trčka z Lípy, który kilka lat później wszedł w spór z władzami miejskimi o funkcjonowanie bram miejskich i naprawę ich mostów zwodzonych.
W drugiej połowie XV wieku pod rządami panów z Lípy w mieście przeprowadzono modernizację obwarowań w związku rozwojem broni palnej. Między innymi wymieniona została korona muru obronnego oraz wzniesiony został zewnętrzny mur parchamu. Prace te zapewne stymulowane były ciężką sytuacją polityczną w królestwie, walkami wewnętrznymi i wojną z Węgrami. Rozbudowę fortyfikacji kontynuowano także na początku XVI wieku, skupiając się zwłaszcza na ochronie bram miejskich. Wielką renowację musiano przeprowadzić po niszczącym pożarze miasta z 1561 roku. Wówczas to Pelhřimov już od dziesięciu lat należał do Adama z Říčan, choć w 1577 roku mieszczanie wykupili się z poddaństwa, a w 1596 roku włączeni zostali do grona miast królewskich.
Znaczne szkody miastu i jego fortyfikacjom przyniosła, podobnie jak wielu innym czeskim ośrodkom, wojna trzydziestoletnia w pierwszej połowie XVII wieku. W jej trakcie Pelhřimov kilkukrotnie był zajmowany przez różne wojska, palony i niszczony, a anachroniczne już wówczas obwarowania nie stanowiły większej przeszkody dla napastników. Po wielkim pożarze z 1766 roku popadły w całkowitą ruinę i w dużej części zostały rozebrane w XIX stuleciu.
Architektura
Obwód obronny Pelhřimova otrzymał kształt zbliżony do owalu obejmującego około 5,5 ha, który zabezpieczała od strony wschodniej meandrująca rzeka Bělá. Po stronie zachodniej, położonej nieco wyżej niż wschodnia część miasta, obronność wzmacniała biskupia rezydencja, zaś od północy z miastem sąsiadowała starsza osada z kościołem św. Wita, który długo pełnił rolę fary dla Pelhřimova. W XIV wieku zastąpił go wzniesiony w zachodniej części miasta, w pobliżu biskupiej siedziby, trójnawowy kościół Panny Marii (później św. Bartłomieja). Jego zachodnia fasada stała bardzo blisko linii muru obronnego, nie wiadomo jednak czy tworzyła fragment obwarowań. Po wojnach husyckich stara biskupia siedziba została porzucona, ale świeccy właściciele miasta pod koniec XV lub na początku XVI wieku wznieśli nowy zamek, także po stronie zachodniej, na terenie międzymurza między kościołem a bramą Solną. Wyposażony był on w masywną wieżę o murach grubości 2 metrów, usytuowaną w jego północnej części na terenie parchamu i połączoną z miejskimi murami obronnymi.
W swej ostatecznej postaci pod koniec średniowiecza obwarowania Pelhřimova składały się z dwóch pasów murów, fosy i ziemnego wału. Starszy, wyższy pas murów nie został wzmocniony basztami, natomiast powstały w XV wieku zewnętrzny obwód zaopatrzono w półkoliste basteje. Obwarowania te, a konkretnie obwód głównego muru, stanęły na miejscu starszych fortyfikacji drewniano – ziemnych z XIII wieku (wał z częstokołem lub palisadą), których obwód powtarzały.
Główny miejski mur obronny z XIV wieku otrzymał około 2 metry grubości u podstawy oraz około 6 metrów wysokości do poziomu chodnika straży. Ochronę obrońców zapewniało grube na około 0,8 metra przedpiersie, pierwotnie zaopatrzone w blanki, które w XV wieku przynajmniej na części obwodu przekształcono w pełne przedpiersie przeprute jedynie otworami strzeleckimi. Wówczas też chodnik straży został zadaszony by chronić ręczną broń palną przed niepogodą, wątpliwe jednak czy zmianę tą wprowadzono na całym obwodzie.
Do miasta prowadziły trzy bramy: Jihlavská zwana także Dolną od strony północno – wschodniej, Górna czyli Rynárecká na południu oraz mniejsza brama zwana Solną lub Táborską w pobliżu zamku po stronie zachodniej. Komunikację uzupełniała furta po stronie północnej prowadząca do osady z kościołem św. Wita. Bramy Jihlavská i Rynárecká umieszczone były w czworobocznych, masywnych wieżach z przejazdami w przyziemu. Przejazdy bramne przykryto sklepieniami kolebkowymi, wiodły zaś do nich ostrołuczne portale o szerokości około 3 metrów, umieszczone niesymetrycznie, nie na osi ale bliżej jednego z boków. Takie usytuowanie pozwoliło na umieszczenie w przyziemiu wież dodatkowych wnęk dla straży. Po obu stronach przejazdu otwierały się także przejścia na teren parchamu, co możliwe było dzięki wysunięciu wież przed sąsiednie kurtyny. Wszystkie te furty zamykane były na rygiel osadzany w otworach w murze. Główne, zewnętrzne portale zamykane były zwodzonymi mostami, osadzanymi po podniesieniu w specjalnych wnękach, w których górnych rogach znajdowały się otwory na liny lub łańcuchy i mechanizmy podnoszące mosty. Przejazdy zamykano także wrotami, lecz znajdowały się one przy wewnętrznych portalach (od strony miasta). Powyżej przejazdu znajdowało się cztery lub pięć kondygnacji, oświetlanych niedużymi oknami umieszczanymi w głębokich wnękach z siedziskami po bokach. Piętra przykryte były płaskimi, drewnianymi stropami, zaś komunikację między nimi zapewniały drabiny lub wewnętrzne schody. Na pierwsze piętro wschodziło się portalami od strony miasta poprzez dostawiane drewniane ganki osadzane na kamiennych konsolach.
Obie bramy główne a także mniej ważna brama Solna poprzedzone były przedbramiami, wysuniętymi w przestrzeń przekopu. To przy bramie Dolnej połączone było wąskim przejściem z pierwszego piętra na ganek obronny przy ścianie północnej przedbramia, co wskazywałoby na powstanie przedbramia w tym samym czasie co wieży bramnej. Do szyi przedbramia opadał zwodzony most z wieży bramnej, nie wiadomo natomiast jak zamykano samo przedbramie. W XV lub XVI wieku przedbramie przed bramą Górną przedłużono przed przekop, gdzie otrzymało formę zbliżoną do kwadratowego barbakanu. Być może podobnie przedłużono także przedbramie bramy Dolnej.
Zewnętrzny mur poprowadzony został w odległości około 8-10 metrów od starszego muru głównego. Mur parchamu był niższy i cieńszy, przepruty rzędem szczelinowych, rozglifionych do wnętrza otworów strzeleckich (około 37 x 10 cm), rozmieszczonych co około 3 metry. Choć cieńszy niż główny obwód, mur parchamu miał i tak znaczną jak na zewnętrzne obwarowania grubość 1 metra. Na jego zewnętrznej elewacji na niektórych fragmentach (południowo – wschodnia część obwodu) utworzono niewielki uskok, być może służący za podporę dla drewnianego ganku dla strzelców. Mur miałby wówczas dwa rzędy strzelnic, jedne nad drugimi.
Zewnętrzny mur parchamu wzmocniony był wspomnianymi półkolistymi basztami czy też bastejami. Były one w całości wysunięte w stronę przekopu, otwarte od strony międzymurza, rozmieszczone w odstępach około 40-45 metrowych. Ich mury były nieco grubsze niż sąsiednich kurtyn, natomiast pierwotna wysokość nie jest znana. Przypuszcza się, iż były trochę wyższe niż mur zewnętrzny.
Stan obecny
Obecnie najdłuższa ciągła część dwóch linii murów obronnych znajduje się po północnej stronie ulicy Příkopy, oraz w pobliżu kościoła św. Bartłomieja, są one jednak dużo niższe w stosunku do stanu pierwotnego. Najciekawiej prezentują się dwie zachowane bramy miejskie: Rynárecká z XIV wieku na ulicy Poděbradova oraz przebudowana częściowo w XVI wieku brama Jihlavská na przedłużeniu ulicy .
pokaż bramę Jihlavską na mapie
pokaż bramę Rynárecką na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.