Historia
Pierwotna nazwa zamku – Baiereck odwoływała się do jego lokalizacji w pobliżu bawarskiej granicy. Tereny te należały do panów z Janovic, między innymi założycieli nieodległego zamku Klenova. Z Pajreku jako pierwszy pisał się w 1356 roku Něpr (de Pawrek z Janovic). On lub jego przodek zbudował w pierwszej połowie XIV wieku zamek, usytuowany w miejscu o strategicznym znaczeniu, nad starym szlakiem lądowym przechodzącym przez dolinę Úhlavy.
Na początku XV wieku Pajrek zajmowali bracia Jan, Tomášek i Vácslav. W 1419 roku, jako iż każdy z nich znalazł sobie żonę, podzielili się majątkiem i zamkiem. W okresie wojen husyckich Jan stanął po stronie Jana Žižki i Taborytów, ale nie trwało długo, jak uległ namowom katolików i w 1426 roku zapewnił przemarsz bawarskim oddziałom plądrującym okolice Klatova. Gdy w regionie przewagę zaczęli zdobywać husyci, Jan po raz kolejny zmienił stronę konfliktu, co z kolei doprowadziło do licznych sporów z katolickim możnowładcą, Oldřichem z Rožemberka.
W drugiej połowie XV wieku Pajrek odegrał ważną rolę w konfliktach zbrojnych z Bawarią. W 1467 roku w jego pobliżu armia królewska, dowodzona przez Racka z Janovic, pokonała bawarskich krzyżowców. W odwecie, po śmierci Racka, w 1472 roku Bawarczycy zdobyli i spalili Pajrek. Jeszcze w 1504 roku wspominany był on w dokumentach jako zniszczony. W 1512 roku ruinę kupił Jindřich Kostomlatski z Vřesovic, który odbudował zamek i przemienił go w gniazdo rozbójników, napadających w okolicy na podróżnych i kupców. Ostatecznie Jindřich został schwytany i ścięty na zamku praskim w 1520 roku. W 1547 Pajrek kupił Jan Koc z Dobrše. Na stałe mieszkał on w zamku w Bystřici nad Úhlavou, przez co stary i niewielki Pajrek został opuszczony i popadł w ruinę.
Architektura
Zamek zbudowany został na krańcu długiego, rozciągniętego równoleżnikowo grzbietu wzgórza Pošuma, na wysokości 617 metrów n.p.m. Po stronie wschodniej strome, częściowo skaliste stoki wzniesienia opadały ku dolinie rzeki Úhlava. Zbocza wysokie były także od północy i południa. Jedynie od strony zachodniej cypel wzgórza łączył się z pozostałą częścią masywu.
Głównym i zapewne najstarszym elementem zamku była bardzo duża, kwadratowa w planie wieża mieszkalna. Opierała się ona na szczycie masywnych granitowych głazów, które uformowały grzbiet wniesienia. Teren ten został wykorzystany przy budowie zamku w ten sposób, że szczeliny między skałami zostały pogłębione i wykute po stronie zachodniej na kształt dwóch głębokich, poprzecznych rowów. Za nimi, na północnym skraju skały znajdowała się rzeczona wieża, otoczona z trzech stron murem obronnym, który dochodził do jej północno – zachodniego i północno – wschodniego boku. Brama wjazdowa znajdowała się po wschodniej stronie, dostępnej przez kolejny głęboki, poprzeczny rów, w którym po prawej stronie znajdowała się pierwotnie studnia lub zbiornik na wodę deszczową. W północno – wschodnim narożniku obwodu murów znajdowała się mała kwadratowa wieżyczka, dostępna bezpośrednio z dziedzińca i prawdopodobnie połączona mostem zwodzonym z główną wieżą, oddaloną zaledwie o 2 metry. Mniejsza wieża skomunikowana była również z gankiem w koronie murów obronnych oraz posiadała dojście do wspomnianego już zbiornika na wodę. Po południowej stronie zbocza pod główną wieżą znajdowało się gospodarcze podzamcze z drewnianą lub szkieletową zabudową.
Wieża mieszkalna posiadała boki długości około 15,8 metra, a grubość murów dochodzącą w dolnych partiach do 2,4 metra. Wiodły do niej ze skalnego dziedzińca zewnętrzne, drewniane schody, prowadzące do portalu w ścianie zachodniej na poziomie drugiej kondygnacji. Osadzone w nim wrota były zamykane zasuwą blokowaną w otworze w murze. W razie zagrożenia można więc było zaryglować wejście i zapewne usunąć schody, w celu utrudnienia dostępu napastnikom. Oprócz otworu wejściowego donżon posiadał jedno okno na poziomie trzeciej kondygnacji, przebite w ścianie północnej. Dodatkowe otwory okienne mogły się także znajdować w najbezpieczniejszej ścianie południowej, skierowanej w stronę dziedzińca.
We wnętrzu wieży znajdowało się co najmniej pięć kondygnacji, rozdzielonych płaskimi, drewnianymi stropami. Najniższą było nie wykute w skale przyziemie, które w zasadzie głównie niwelowało nierówną powierzchnię terenu, stanowiąc jakby podwyższone fundamenty donżonu. Pomiędzy pierwszą a drugą kondygnacją, a także między trzecią a czwartą kondygnacją, utworzono odsadzki, na których oparto stropy i które zmniejszyły grubość murów odpowiednio do 1,9 metra i 1,5 metra. Wysokość pomiędzy odsadzkami wynosiła około 8 metrów, musiała więc między nimi funkcjonować dodatkowa kondygnacja. Przypuszczalnie oparcie dla niej stanowiły jedynie słupy i zastrzały, gdyż w murach nie utworzono odpowiednio dużych i licznych gniazd na belki stropowe (pozostawiono jedynie otwory maczulcowe po rusztowaniach z czasu budowy). W podobny sposób mogła być rozwiązana sytuacja między czwartą a piątą kondygnacją. Poziomy od drugiego do czwartego zapewne pełniły funkcje mieszkalne. Piąta kondygnacja mogła być już poddaszem służącym głównie celom obronnym.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego najlepiej rozpoznawalną częścią zrujnowanego zamku jest dawna wieża mieszkalna. Zachowała się z niej głównie ściana zachodnia, dochodząca do dolnych partii piątej kondygnacji, a także część północnych i wschodnich murów, sięgających około 4 metrów wysokości (poziom drugiej kondygnacji). Ściana południowa donżonu jest niestety całkowicie zniszczona. Widoczne są również relikty mniejszej kwadratowej wieży oraz murów obronnych zamku. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Kastl P., Obytné věže (donjony) vybudované ve 14. století a možnosti jejich stavebního provedení na příkladech šlechtických hradů v Plzeňském kraji, „Castellologica Bohemica”, 19/2020.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.