Historia
Zamek Riesenburg (pierwotna nazwa wywodziła się z języka niemieckiego i oznaczała „Zamek Olbrzymów”) został zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku z inicjatywy króla Wacława I, który osadził na nim Boreša z rodu Hrabišiców, po raz pierwszy piszącego się „z Rýzmburka” w 1250 roku. Prawdopodobnie był on królewskim kasztelanem lub burgrabiom, lecz zdołał przekazać zamek swym dziedzicom, którzy posiadali go aż do końca XIV wieku. W 1398 roku zadłużony Boreš młodszy musiał sprzedać Rýzmburk margrabiemu miśnieńskiemu Wilhelmowi II Bogatemu i jego małżonce Elżbiecie. Sprzedaż odbyła się bez zgody króla czeskiego, którego był lennem, co doprowadziło do długotrwałych sporów z książętami Miśni. Dopiero w 1422 roku król Zygmunt Luksemburczyk w obliczu kłopotów wewnętrznych potwierdził ten zastaw. Z 1426 roku pochodzą informacje o działalności budowlanej na zamku burgrabiego Gelfryda. Kolejne prace miał w 1458 roku prowadzić Gunter Karese.
W czasie wojen husyckich zamek stał się bastionem katolików i więzieniem dla husytów. Podobno w 1438 roku przetrzymywano tu aż 130 buntowników. Saskim lennem Rýzmburk pozostawał aż do 1459 roku, kiedy to wrócił w posiadanie czeskiej korony, w ramach porozumienia pokojowego z Jerzym z Podiebradów. Już rok później król oddał go w zastaw swemu lojalnemu stronnikowi i wierzycielowi, Prokopowi z Rabštejna. W 1468 roku zamek został oblężony przez niemieckich krzyżowców, a w 1471 i 1473 przez Sasów. W 1474 roku król Władysław Jagiellończyk przekazał warownię Pavlovi z Sulevic, którego ród Kaplířów dzierżył Rýzmburk do 1523 roku. Po nich posiadaczami majątku byli Lobkovicowie, a od 1651 roku Valdštejnowie, jednak już na początku XVI wieku Kaplířowie przenieśli się do Duchcova, a opuszczony zamek stopniowo stał się ruiną.
Architektura
Zamek usytuowano na podłużnym grzbiecie wzgórza o wymiarach około 70 x 200-250 metrów, które na południu opadało dość równomiernie, a na północy i wschodzie urywało się skalistymi urwiskami. Dość strome stoki zabezpieczały również stronę zachodnią. Od północy i wschodu doliną u podstawy wzgórza płynął strumień.
W najwyższym punkcie wzniesienia, po stronie północnej grzbietu ulokowano zamek górny. Miał o w przybliżeniu kształt trójkąta, chronionego we wszystkich narożnikach wieżami. Na najbardziej niedostępnym północnym wierzchołku skały wzniesiono dużą, czworoboczną wieżę mieszkalną o kształcie w planie trapezu. Jej dłuższe boki miały w przybliżeniu 10,5 metra, a szerokość wynosiła około 7 metrów. Wzniesiono ją z łamanego kamienia, zaopatrując w przyziemie, dwa piętra i poddasze. Parter dostępny był przez portal z dziedzińca, przykryty belkowym sufitem i oświetlony od zachodu dwoma ostrołukowymi oknami, zwieńczonymi trójliściami i osadzonymi w głębokich niszach. Strop założono na przyściennych, kamiennych konsolach, co nie osłabiało ścian wieży, mających na poziomie piętra jedynie 1,3 metra grubości. Pierwsze piętro zajmowała wysoka sala, oświetlana także od zachodu jednym, ale dwudzielnym oknem ostrołukowym z maswerkami w formie trójliści. Ze względu na stosunkowo cienkie ściany okno to nie miało zwyczajowej niszy z bocznymi ławami. Drugie piętro miało tylko jedno wąskie okno od strony dziedzińca, a na wschodniej stronie ostrołukowy portalik, którym wychodziło się na drewniany ganek, otaczający wieżę pod wysokim dachem. W południowym narożniku zamku górnego stała kwadratowa wieża o bokach długości 9 metrów, natomiast w rogu południowo – wschodnim, wznosząca się wysoko nad dziedzińcem, wieża cylindryczna o średnicy około 9 metrów. Chroniła ona bramy wjazdowej na zamek górny. Wieża kwadratowa poniżej przyziemia posiadała sklepiony kolebkowo loch oraz jeszcze jakieś pomieszczenie poniżej niego, dziś całkowicie zawalone. Parter wieży połączono szerokimi drzwiami z sąsiednim skrzydłem mieszkalnym i zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Z dwóch niezastawionych stron (południowej i zachodniej) oświetlały go ostrołukowe okna. W początku XIV wieku do wieży tej przystawiono od północy prostokątny budynek mieszkalny, a od wschodu kaplicę, zwróconą wielobocznym prezbiterium w kierunku okrągłej wieży. Zwieńczono ją sklepieniami krzyżowo – żebrowymi o dwóch polach w nawie i jednym w prezbiterium. W północnej ścianie znajdowało się bezpośrednie wyjście na dziedziniec. Kaplica była tak długa, iż między nią a wieżą cylindryczną pozostawiono jedynie wąskie przejście, które musiano poszerzyć poprzez skucie skały u nasady okrągłej wieży.
Na południe od zamku górnego, na nieco niższej położonej części grzbietu, usytuowano podzamcze. Początkowo jego gospodarcza i pomocnicza zabudowa była wyłącznie drewniana lub szachulcowa, później przy kurtynie wschodniej wzniesiono duży prostokątny w planie budynek. Oprócz budynków takich jak spichlerze, obory, domy służby, czy kuźnia, na podzamczu musiała znajdować się stajnia, ponieważ dostęp do górnej części zamku był utrudniony. Obronę podzamcza zapewniała niewielka czworoboczna wieżyczka po stronie południowej.
Bramę na górną część zamku umieszczono w narożniku północno – wschodnim. Z powodu dużej różnicy wysokości musiała ona być pokonywana po drewnianej rampie lub schodach, a następnie po moście zwodzonym prowadziła do budynku bramnego, który miał jedynie 3 metry długości boku. Za nim otwierała się niewielka przestrzeń, ograniczona ze wszystkich stron wysokimi murami. Tutaj droga skręcała, by wejść (być może poprzez przejazd umieszczony w drugim budynku bramnym) na główny, górny dziedziniec.
Mur obronny podzamcza na północy przechodził w mur parchamowy zamku górnego, od którego międzymurza oddzielony był poprzeczną ścianą, wychodzącą spod czworobocznej wieży południowej. Także całe podzamcze otaczał drugi obwód obwarowań, ciągnący się na północ, gdzie jako już trzecia linia obwarowań zamku górnego, zabezpieczał słabiej chronione stokami wzgórza, strony zachodnią i północną. Zewnętrzne mury pierwszego podzamcza na południu wydzielały szerszą wolną przestrzeń, którą umownie można nazwać drugim podzamczem. Jego głównym elementem była, umieszczona na skalnym bloku, duża okrągła wieża o wysokości około 30 metrów, średnicy 10,5 metra i o ścianach grubości aż 4 metrów. Dominowała ona nad całą dolną częścią zamku i zabezpieczała drogę wjazdową. Z jej krenelażu można było obserwować długi podjazd z Duchcova, przez podgórską równinę, wzdłuż potoku i następnie przez Osek do podnóża wzgórza zamkowego. Pierwotne wejście do wieży znajdowało się około 10 metrów nad poziomem gruntu, po stronie północnej, czyli z kierunku głównej części zamku. Prawdopodobnie połączone było kładką i mostkiem zwodzonym z koroną sąsiedniego muru obronnego. Na południe od wieży mury poprowadzono w dół po ostatniej pochyłości terenu, wydzielając trzecie podzamcze. Usytuowano w nim czworoboczną wieżę bramną, poprzedzoną zwodzonym mostem, przerzucanym ponad fosą o szerokości około 10 metrów. Podzamcze to najprawdopodobniej nie posiadało zabudowy wewnętrznej, a pełniło głównie rolę obronną. Co ciekawe mury obronne dwóch zewnętrznych podzamczy nie miały chodników dla obrońców i krenelażu, a ich obronę zapewniały nadwieszane w równomiernych odstępach bartyzany. W drugiej połowie XV lub na początku XVI wieku po stronie południowo – zachodniej wzniesiono duży budynek browaru. Jego prostokątną w planie konstrukcję dostawiono prostopadle do zewnętrznych obwarowań.
Stan obecny
Obecnie na zalesionym terenie dawnego zamku Rýzmburk zobaczyć można wszystkie trzy wieże zamku górnego (o różnym stopniu zachowania) oraz cylindryczny bergfred na drugim podzamczu. Widoczne są również pozostałości murów obronnych i bram. Niestety stan ruiny stale się pogarsza i wymaga pilnych prac zabezpieczających. Dotrzeć do niej można z miejscowości Osek, skąd przez około 2,5 km prowadzi czerwony szlak turystyczny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.