Historia
Zamek Rýzmburk (niem. Riesenburg) został zbudowany w drugiej ćwierci XIII wieku z inicjatywy króla Wacława I, który osadził na nim Boreša z rodu Hrabišiców, po raz pierwszy piszącego się z Rýzmburka w 1250 roku („Borso de Rysenburch”). Prawdopodobnie był on królewskim kasztelanem lub burgrabiom, lecz zdołał przekazać zamek swym dziedzicom. Ewentualnie Boreš na zlecenie króla sam zbudował zamek, którym następnie zarządzał z ramienia władcy. Pierwotna nazwa zamku wywodziła się z języka niemieckiego i oznaczała „zamek olbrzymów”, choć początkowo Rýzmburk był budowlą skromną, o niewielkich rozmiarach.
Do pierwszej rozbudowy zamku doszło w latach 60-tych lub 70-tych XIII wieku lub nieco później, w czasach króla Wacława II. Obecność tego władcy na zamku odnotowana została w 1291 roku, być może więc miał on udział w pracach budowlanych, pomimo dzierżenia Rýzmburka przez potomków Boreša. Najdalej w początkach XIV wieku zamek stanowił część domeny królewskiej, oddanej w lenno panom z Rýzmburka, co po raz pierwszy odnotował dokument z 1323 roku, w którym król Jan Luksemburski potwierdził majątki klasztorowi w Oseku. Nie wiadomo więc kto odgrywał główną rolę w prowadzonym wówczas kolejnym etapie rozbudowy, za sprawą którego zamek w pierwszej połowie XIV wieku ponad dwukrotnie powiększył objętość.
W drugiej połowie XIV wieku Rýzmburkowie nadal brali udział w głównych wydarzeniach politycznych w kraju, ale jednocześnie popadli w kłopoty finansowe, na skutek których musieli wyprzedawać kolejne dobra. W 1398 roku zadłużony Boreš młodszy sprzedał Rýzmburk margrabiemu miśnieńskiemu Wilhelmowi II Bogatemu i jego małżonce Elżbiecie. Sprzedaż odbyła się bez zgody króla czeskiego Wacława IV, którego Rýzmburk był lennem, co doprowadziło do długotrwałych sporów z książętami Miśni, a nawet nieudanego, dwumiesięcznego oblężenia przez wojska węgierskie Zygmunta Luksemburczyka w 1403 roku. Konflikt zakończył się dopiero w 1422 roku, gdy król Zygmunt Luksemburczyk w obliczu kłopotów wewnętrznych potwierdził zastaw.
W 1426 roku odnotowane zostały w przekazach pisanych informacje o działalności budowlanej na zamku burgrabiego Gelfryda. Kolejne prace miał w 1458 roku prowadzić Gunter Karese, który zabezpieczył na ten cel materiały budowlane i narzędzia. Jako, że w 1426 roku odnotowany został też na zamku duży, 90 osobowy garnizon, ówczesne prace budowlane musiały być skupione głównie na zewnętrznych obwarowaniach oraz na zapleczu gospodarczym zamku. Rozbudowa zapewne związana była również z rozwojem broni palnej i taktyki wojennej w pierwszych latach wojen husyckich. W ich trakcie zamek stanowił bastion katolików. Pełnił również funkcję więzienia dla husytów. Podobno w 1438 roku przetrzymywano w nim aż 130 buntowników.
Rýzmburk pozostawał saskim lennem do 1459 roku, kiedy to wrócił w posiadanie czeskiej korony w ramach porozumienia pokojowego z Jerzym z Podiebradów. Wkrótce potem król przekazał go w zastaw swemu lojalnemu stronnikowi i wierzycielowi, Zbynkowi Zajícowi z Hasenburka, a ten po roku oddał go Prokopowi z Rabštejna. Zapewne z tego powodu rozpoczęte na zamku przez Guntera Karese prace remontowo – budowlane zostały przerwane. W 1469 roku Rýzmburk według niepotwierdzonych przekazów miał być oblężony w ramach odwetowej akcji króla Jerzego przeciwko jednocie zielonogórskiej. Wynikać miało to z faktu, iż następca Prokopa, jego siostrzeniec Jindřich z Rabštejna, był zwolennikiem katolickiego króla Węgier, Macieja Korwina. Kolejne walki o zamek miały miejsce między 1471 a 1474 rokiem, w związku z rozbójniczą działalnością Jindřicha, przeciwko któremu wysłano wojska czeskie i saskie.
W 1474 roku król Władysław Jagiellończyk przekazał Rýzmburk Pavlovi z Sulevic, którego ród Kaplířów dzierżył zamek do 1523 roku. Po nich posiadaczami majątku byli Lobkovicowie, a od 1651 roku Valdštejnowie, jednak już na początku XVI wieku ciężko dostępny zamek stracił na znaczeniu jako rezydencja szlachecka. Ostatnia wzmianka w źródłach pisanych o zamieszkującym na zamku kapelanie odnotowana została w 1503 roku. Kaplířowie przenieśli się do wygodniejszej siedziby w Duchcovie, podczas gdy opuszczony Rýzmburk zaczął popadać w ruinę.
Architektura
Zamek usytuowano na podłużnym grzbiecie wzgórza o wymiarach około 70 x 200-250 metrów, które na południu obniżało się dość równomiernie, a na północy i wschodzie kończyło się skalistymi urwiskami, opadającymi gwałtownie ku dolinie z płynącym u podstawy wzgórza strumieniem. Dość strome, usiane skałami stoki zabezpieczały również stronę zachodnią. W najwyższym punkcie wzniesienia, po północnej stronie skalnego grzbietu ulokowano zamek górny, najstarszą część założenia. W połowie XIII wieku miał on wąski i podłużny kształt z cylindryczną wieżą o średnicy około 9 metrów w części południowej i sąsiednim niewielkim budynkiem mieszkalnym. Wieża chroniła drogę dojazdową do zamku, najpewniej poprowadzoną zboczem od południowego – zachodu, osłaniała też część mieszkalną i stanowiła ostateczne miejsce schronienia.
Na najbardziej niedostępnym północnym wierzchołku skały pod koniec trzeciej ćwierci XIII wieku wzniesiono dużą wieżę mieszkalną o rzucie trapezu. Jej dłuższe boki miały w przybliżeniu 10,5 metra, a szerokość wynosiła około 7 metrów. Zbudowano ją z łamanego kamienia i ciosów wykorzystanych do wzmocnienia narożników, zaopatrując w przyziemie, dwa piętra i poddasze. Parter dostępny był przez portal z dziedzińca, przykryty belkowym stropem i oświetlony od zachodu dwoma oknami ostrołukowymi. Okna zwieńczono trójliśćmi, od wewnątrz osadzono w głębokich wnękach z bocznymi siedziskami. Strop założono na przyściennych, kamiennych konsolach, co nie osłabiało ścian wieży, mających na poziomie piętra jedynie 1,3 metra grubości. Pierwsze piętro zajmowała wysoka sala, oświetlana od zachodu jednym, ale dwudzielnym oknem ostrołukowym z maswerkami w formie trójliści. Ze względu na stosunkowo cienkie ściany wieży okno to nie miało we wnęce zwyczajowych bocznych ław. Drugie piętro wyposażono tylko jedno wąskie, zamknięte pięcioliściem okno od strony dziedzińca, a na wschodniej stronie w ostrołukowy portalik, którym wychodziło się na drewniany ganek, otaczający wieżę pod wysokim dachem.
Do początku XIV wieku areał zamku górnego powiększono o część południowo – zachodnią, gdzie utworzono trzecią dominantę wysokościową w postaci narożnej wieży czworobocznej. Założono ją na rzucie kwadratu o bokach długości 9 metrów. Posiadała ona sklepione kolebkowo przyziemie oraz być może jeszcze jakąś komorę piwniczną. Piętro wieży połączono szerokimi drzwiami z sąsiednim skrzydłem mieszkalnym na północy i zwieńczono sklepieniem krzyżowym o subtelnie profilowanych żebrach z wyżłobionymi bokami, które płynnie opadały do ostrołukowych konsol. Z dwóch niezastawionych stron (południowej i zachodniej) piętro wieży oświetlały ostrołukowe okna, osadzone w głębokich wnękach z bocznymi siedziskami, w czasie zimnej pogody zamykane drewnianymi okiennicami. Ogrzewanie komnaty zapewniał narożny kominek.
Z wieżą południową sąsiadował wspomniany powyżej prostokątny w planie budynek mieszkalny, usytuowany przy północnej ścianie wieży, z dłuższą ścianą będącą od zachodu częścią obwodu obronnego. Po wschodniej stronie wieży umieszczono kaplicę, zwróconą wielobocznym prezbiterium w kierunku wieży cylindrycznej, a oknami południowymi otwartą na dziedziniec zamku pierwszego podzamcza. W północnej ścianie kaplicy znajdowało się bezpośrednie wyjście z dziedzińca. Wnętrze o wymiarach 14,5 x 5,3 metra zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi o trzech przęsłach w nawie i jednym wielobocznym w prezbiterium, gdzie zastosowano sześciodzielny układ sklepienia. Jego podporę stanowiły profilowane ostrosłupowe konsole. Kaplica była tak długa, iż między nią a wieżą cylindryczną pozostawiono jedynie wąskie przejście, które musiano poszerzyć poprzez skucie skały u nasady okrągłej wieży.
Na południe od zamku górnego, na nieco niższej położonej części wzgórza, około pierwszej połowy XIV wieku usytuowano podzamcze na rzucie zbliżonym do trapezu. Początkowo jego gospodarcza i pomocnicza zabudowa była w większości drewniana lub szachulcowa, ale przy kurtynie wschodniej wzniesiono duży, prostokątny w planie budynek murowany. Obronę podzamcza zapewniała niewielka czworoboczna wieżyczka po stronie zachodniej. Oprócz zabudowań takich jak spichlerze, obory, domy służby, czy kuźnia, na podzamczu musiała znajdować się stajnia, ponieważ dostęp do górnej części zamku był utrudniony. Co więcej budowa pierwszego podzamcza wpłynęła na całkowitą zmianę drogi dojazdowej do rdzenia zamku. Zarzucony został wjazd po stronie północnej, dotychczas dostępny wzdłuż zachodniego zbocza, utworzono natomiast nową bramę w południowej części zamku górnego oraz bramę zewnętrzną we wschodnim murze podzamcza, skąd opadała ona ku południowi wzdłuż wschodniej części zamku. Brama do górnej część zamku z powodu dużej różnicy wysokości musiała być pokonywana po drewnianej rampie lub schodach, a następnie po moście zwodzonym prowadziła do budynku bramnego, który miał jedynie 3 metry długości boku. Za nim otwierała się niewielka przestrzeń, ograniczona ze wszystkich stron wysokimi murami. Tam droga skręcała, by wejść (być może poprzez przejazd umieszczony w drugim budynku bramnym) na główny, górny dziedziniec.
Prawdopodobnie jeszcze w XIV wieku utworzony został dziedziniec drugiego podzamcza. Miał on znaczenie głównie militarne, odgrodzony był bowiem od drogi dojazdowej, a jego jedyną murowaną budowlą była cylindryczna wieża. Ta duża budowla o wysokości około 30 metrów, średnicy 10,5 metra i ścianach grubości aż 4 metrów, dominowała nad całą dolną częścią zamku i zabezpieczała drogę wjazdową. Z jej krenelażu można było obserwować długi podjazd z Duchcova przez podgórską równinę, wzdłuż strumienia i następnie przez Osek do podnóża wzgórza zamkowego. Pierwotne wejście do wieży znajdowało się około 10 metrów nad poziomem gruntu, po stronie północnej, czyli z kierunku głównej części zamku. Prawdopodobnie połączone było kładką i mostkiem zwodzonym z koroną sąsiedniego muru obronnego.
Na południe od cylindrycznej wieży drugiego podzamcza mury obronne poprowadzono w dół po ostatniej pochyłości terenu, wydzielając trzecie podzamcze. Usytuowano w nim czworoboczną wieżę bramną, poprzedzoną zwodzonym mostem, przerzucanym ponad fosą o szerokości około 10 metrów. Podzamcze to najprawdopodobniej nie posiadało zabudowy wewnętrznej, pełniło głównie rolę obronną jako przedłużenie chronionej drogi dojazdowej do zamku. Co ciekawe mury obronne dwóch zewnętrznych podzamczy nie miały chodników dla obrońców i krenelażu, a ich obronę zapewniały nadwieszane w równomiernych odstępach bartyzany.
Mur obronny podzamcza na północnym – zachodzie przechodził we wzniesiony w XV wieku mur parchamowy zamku górnego. Utworzone między dwoma ścianami międzymurze oddzielone było od podzamcza poprzeczną ścianą, wychodzącą spod czworobocznej wieży południowo – zachodniej. Ponadto pierwsze podzamcze i zamek górny w XV wieku otoczył zewnętrzny, wspólny dla obu części obwód muru, ciągnący się na północ, gdzie zabezpieczał słabiej chronioną stokami podstawę zamkowej skały. Po stronie wschodniej mur zewnętrzny biegł w bliskiej odległości od muru zamku górnego, by w części południowej zabezpieczyć od wschodu drogę dojazdową wzdłuż trzech podzamczy. W drugiej połowie XV lub na początku XVI wieku po zachodniej stronie zamku wzniesiono duży budynek browaru. Jego prostokątną w planie konstrukcję dostawiono prostopadle do zewnętrznych obwarowań.
Stan obecny
Obecnie na zalesionym terenie dawnego zamku Rýzmburk zobaczyć można wszystkie trzy wieże zamku górnego (o różnym stopniu zachowania) oraz cylindryczny bergfried na drugim podzamczu. Widoczne są również pozostałości murów obronnych i bram, a spośród gotyckich detali architektonicznych zamykane trójliśćmi okna donżonu oraz jedno okno z pięciolistnym zwieńczeniem na najwyższej kondygnacji, konsola z wyprowadzeniem żebra pośród ruin kaplicy, czy portal z wnęką na most zwodzony w bramie zamku górnego. Niestety stan ruiny stale się pogarsza i wymaga pilnych prac zabezpieczających. Dotrzeć do niej można z miejscowości Osek, skąd przez około 2,5 km prowadzi czerwony szlak turystyczny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Sýkora M., Turčan L., Hrad Rýzmburk (Osek) ve světle archeologického výzkumu, „Monumentorum Custos”, Ústí nad Labem 2017.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.