Historia
Pierwszy cysterski klasztor w północno – zachodniej części Czech założony został przez Milhosta z Mašťova, który w 1191 roku poprosił Erkenberta, opata nieodległego, bawarskiego klasztoru w Waldsassen, aby wysłał grupę mnichów do Mašťova, celem założenia nowego konwentu. Mnisi osiedlili się w dobrach Milhosta, lecz po paru latach zaczęły mnożyć się spory, gdyż możnowładca nie chciał zrezygnować ze swojego wpływu na darowane terytorium i jednocześnie pragnął czerpać zyski z klasztoru. W 1196 roku akt darowizny dla konwentu potwierdził czeski książę z dynastii Przemyślidów, Henryk Brzetysław, lecz nawet to nie doprowadziło do załagodzenia konfliktu. Zaognioną sytuację wykorzystał Slávek z rodu Hrabišiców, który także pragnął ufundować opactwo. Zaoferował on cysterskim mnichom swój majątek w okolicy osady Osek, gdzie ostatecznie w 1197 roku konwent z Mašťova się przeniósł.
W nowej lokalizacji klasztor mógł się spokojniej rozwijać, jako iż Hrabišicy w połowie XIII wieku przenieśli się do swego zamku Rýzmburk. Cystersi nabywali nowe dobra, rozbudowywali klasztor i nawet próbowali założyć własną filię w Nížkovie, choć przedsięwzięcie to ostatecznie nie powiodło się. Budowa kościoła klasztornego w swym zasadniczym zrębie prawdopodobnie ukończona została w latach 20-tych XIII wieku. W 1209 roku biskup praski Daniel II wyświęcić miał cmentarz i ołtarz świętych Piotra i Pawła, a w 1221 roku papież Honoriusz III zezwolił na złożenie w kościele relikwii oraz udzielił odpustu wszystkim którzy go odwiedzą w tygodniu po jego wyświęceniu. Wraz ze świątynią wznoszone były zabudowania klauzury, między innymi skrzydło wschodnie z kapitularzem, jednak prace nad innymi częściami opactwa ciągnęły się aż do połowy XIV wieku.
Okres prosperity klasztoru trwał do końca lat 30-tych XIII wieku, kiedy to przewodził mu opat Slávko, syn fundatora konwentu. Pod koniec lat 40-tych XIII wieku klasztor padł ofiarą wewnętrznych walk między Wacławem I a jego synem Przemysłem Ottokarem II, który dokonał grabieży opactwa, z zemsty za porażkę w bitwie pod Mostem, zadaną przez Boreša z Rýzmburka. Po królewskim pojednaniu konwent szybko odzyskał siły, zaczął naprawiać szkody, a także rozwijać się i pomnażać majątek, w czym miały pomóc relikwie św. Jana Chrzciciela, zdobyte przez Boreša po bitwie pod Kressenbrunn i podarowane klasztorowi. W 1278 roku, w niespokojnym okresie po śmierci Przemysła Ottokara II, klasztor został ponownie splądrowany, tym razem przez wojska brandenburskie, lecz w XIV wieku, po utraceniu wysokiego statusu przez ród Hrabišiców, Jan Luksemburski uczynił Osek klasztorem królewskim i aż do wojen husyckich cystersom udało się rozwijać bez zbrojnych napaści. Zakonnicy oseccy lepiej też od innych konwentów poradzili sobie z kryzysem gospodarczym z drugiej połowy XIV wieku, gdyż zamiast oddawać w dzierżawę zabudowania gospodarcze i ziemie, rozwijali działalność pod własnym kierunkiem.
W 1421 roku klasztor osecki najechały wojska husyckich prażan. Zabudowania obrabowano i spustoszono, a mnisi musieli ratować się ucieczką do miśnieńskiego Altzella. W 1429 roku klasztor został ponownie zniszczony. Cystersi powrócili do zrujnowanych zabudowań dopiero w połowie XV wieku i w trudnych warunkach egzystowali do XVI stulecia. W 1580 roku na wniosek cesarza Rudolfa II konwent został rozwiązany, a jego własność przeszła na administrację konsystorza arcybiskupa praskiego. Mnisi musieli wówczas udać się do Zbraslavia. Ówczesny arcybiskup Karel z Lamberka lubił przebywać w oseckim klasztorze, próbował także trwale związać go z posiadłościami biskupimi. W tym celu postanowił nawet zniszczyć klasztorne archiwum w celu utrudnienia cystersom ewentualnego dochodzenia swych praw i rewindykacji. Ostatecznie zniesienie konwentu zostało anulowane w 1614, dzięki staraniom kolejnego arcybiskupa Jana Loheliusa. W 1626 roku postanowiono także zwrócić cystersom zabudowania klasztorne w Oseku.
XVIII wiek przyniósł klasztorowi znaczny rozkwit, ale i niestety doprowadził do prawie całkowitego przekształcenia pierwotnej zabudowy w duchu baroku. Przyczynili się do tego dwaj opaci – Laurencius Knittl, zwany Scypio i Benedykt Littwerig. Opat Laurencius rozpoczął odnawianie klasztoru, a prace kontynuował Litwerig, który w latach 1712 – 1718 powierzył przebudowę włoskiemu architektowi Octavianowi Broggio. Konwent zdołał przetrwać okres wojny siedmioletniej i reform józefińskich. Nie miały one na osecki klasztor wpływu, wręcz przeciwnie, otrzymał on biblioteki i zbiory innych zlikwidowanych konwentów. W XIX i XX wieku nie prowadzono już żadnych większych prac budowlanych.
Architektura
Opactwo założone zostało po południowej stronie strumienia, spływającego z grzbietu Gór Kruszcowych (Rudaw) ciągnących się na północnym – zachodzie. Głównym elementem klasztoru był trójnawowy kościół o formie bazyliki, założonej na planie krzyża łacińskiego długości około 76 metrów. Była to romańska budowla, zgodnie z regułą cysterką pozbawiona wieży, składająca się z ośmioprzęsłowego korpusu, krótkiego transeptu, oraz również trójnawowego prezbiterium, posiadającego tą samą szerokość co korpus i zamkniętego ścianą prostą. Na przecięciu naw umieszczono jedynie niewielką sygnaturkę. Zachodnia fasada kościoła była prosta, przecięta lizenami. Zapewne znajdował się w niej główny portal wejściowy. Lizenami opięta była także wschodnia elewacja prezbiterium, na wysokości głównej nawy przepruta trzema oknami, a nad nimi dużą, okrągłą rozetą. Nawy boczne posiadały on wschodu pojedyncze okna. Półkoliste, obustronnie rozglifione okna oświetlały ponadto kościół od północy i południa, także na wysokości nawy południowej, gdyż krużganek był nietypowo odsunięty o długość południowego ramienia transeptu.
Wewnątrz kościoła wszystkie nawy prezbiterium i transept posiadały sklepienia. Prezbiterium przykryte było nad nawą główną dwoma przęsłami sklepienia krzyżowego, natomiast w nawach bocznych znajdowały się po trzy przęsła. Transept zwieńczony był trzema przęsłami sklepienia krzyżowego zbliżonymi w planie do kwadratów. W jego południowej ścianie umieszczono monumentalny portal prowadzący do klasztornych krużganków. Nie jest pewne zwieńczenie korpusu, możliwe iż nawy boczne, a nawet nawa główna pierwotnie posiadały jedynie płaski, drewniany strop. Podział na nawy zapewniały już ostrołuczne, nieprofilowane arkady wyrastające z czworobocznych filarów. Ostrołuki arkad były jednymi z najstarszych zastosowanych na terenie Królestwa Czeskiego.
Zabudowania klasztorne rozciągały się po południowej stronie kościoła, zamykając wraz z nim czworoboczny, otoczony krużgankami wirydarz. Najstarszą częścią było skrzydło wschodnie, którego mury obwodowe, podobnie jak cały kościół, zbudowano z dużych kwadr. Jego najważniejszym pomieszczeniem był kapitularz, połączony z krużgankiem dużym ostrołukowym portalem. Było to miejsce służące zakonnikom do narad, codziennych zebrań i sądów. Wstęp do niego mieli jedynie bracia i opat, jednak by z krużganka obradom przysłuchiwać się mogli konwersi i nowicjusze, po bokach portalu wejściowego przepruto duże trójdzielne przeźrocza, osadzone w ostrołucznych wnękach, dzielone podwójnymi kolumienkami tworzącymi trzy półkoliście zamknięte arkady. Wnęki przeźroczy otrzymały bardzo podobne profilowanie do ościeży portalu, w którego uskoku umieszczono masywny wałek z kapitelami i pierścieniami. Kolejne wałki, czy też przyścienne kolumny z kapitelami i pierścieniami umieszczono w samym przejściu. Ich zadaniem było podparcie okazałego, profilowanego trójliścia, wypełniającego górną część portalu. Wnętrze kapitularza w Oseku otrzymało formę dwunawową, ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym dzielonym na sześć przęseł, opartym na dwóch masywnych, niewysokich filarach o cylindrycznym przekroju, osadzonych na niskich, ośmiobocznych cokołach. Kapitele filarów bogato udekorowano. W południowym koszowa głowica ozdobiona została fantastyczną plątaniną palmet i półpalmet, w północnym natomiast głowicę udekorowano pąkami. Żebra opuszczono także na masywne konsole, w narożnikach utworzone z pojedynczych wałków, a przy ścianach uformowane z trzech wałków, zwężających się klinowato do wspólnego punktu u dołu. Pośrodku sali umieszczono kamienne lektorium z drugiej ćwierci XIII wieku, usytuowane na dwóch kolumnach o ciekawym poskręcanym kształcie. Z zewnętrznej ściany kapitularza od pierwszej ćwierci XVI wieku wystawała trójbocznie zamknięta gotycka kapliczka, przykryta sklepieniem sieciowym poprzecinanym żebrami.
Przy południowym boku prezbiterium, na wschód od transeptu a na północ od kapitularza, znajdowała się wybudowana wraz z nim kaplica oraz dalej na południe podłużne pomieszczenie służące do przechowywania ksiąg i sprzętów liturgicznych (zakrystia). Dwa przęsła kaplicy wieńczyły sklepienia opadające na krótkie i masywne wałki służek z kielichowatymi głowicami, natomiast oświetlenie zapewniało od wschodu duże półkoliste okno. Pomieszczenie zakrystii poprzedzone było od strony krużganka małym przedsionkiem o wymiarach 3,4 x 2,3 metra, dostępnym przez ostrołuczną arkadę wypełnioną maswerkową dekoracją, z czwór i trójliśćmi opartymi na kunsztownie płaskorzeźbionych konsolach, o wybrzuszeniach liści typowych dla XIV wieku. Przedsionek zwieńczono sklepieniem krzyżowym z lekko gruszkowatymi w przekroju żebrami, opadającymi w narożnikach na drobne, piramidalne konsolki i spiętymi niewielkim zwornikiem pokrytym dębowymi liśćmi. Co więcej jego ściany pokryto barwnymi malowidłami przedstawiającymi sceny figuralne, motywy roślinne oraz rozgwieżdżone niebo, co było dość nietypowe dla klasztorów cysterskich, w których reguła zabraniała umieszczanie polichromii. Po prawej stronie arkady przebito okienko wypełnione maswerkowym trójliściem, mieszczące wewnątrz piscinę z odpływem na wodę.
Na południe od zakrystii, a na północ od kapitularza schemat układu cysterskiego klasztoru złamany został wstawieniem dodatkowego pomieszczenia. Także ono poprzedzone było od strony krużganka małym, podsklepionym przedsionkiem o wymiarach 1,9 x 1,3 metra, w całości umieszczonym w grubości zachodniego muru skrzydła. Wejście do niego wiodło poprzez ostrołuczny portal, ujęty po bokach dwoma wałkami, opartymi niezbyt wysoko nad posadzką, co ciekawe, nie na bazach ale na smukłych, stożkowych konsolach. Profilowaną archiwoltę osadzono na wysokich kapitelach w kształcie kielichów, płaskorzeźbionych stylizowanymi liśćmi. Przedsionek prowadził do wąskiego pokoju o nieznanym przeznaczeniu, przykrytego żebrowym sklepieniem opartym na profilowanych, piramidalnych konsolach i spiętym zwornikiem z rozetą.
Po stronie południowej kapitularza usytuowany był otwarty do krużganka dwuprzęsłowy, podsklepiony korytarz, wiodący do wschodniej części klasztoru, a następnie przykryte kolebką parlatorium, czyli pomieszczenie w którym bracia mogli rozmawiać bez obawy złamania ślubów milczenia. Ostatnim pomieszczeniem przyziemia skrzydła wschodniego była fraternia, będąca miejscem wykonywania prac ręcznych, zwłaszcza w okresie zimowym. Najczęściej we fraterniach usytuowane były skryptoria w których kopiowano cenne księgi. W Oseku pomieszczenie to przykryte było w sumie sześcioma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego opartymi na dwóch środkowych filarach i oświetlane trzema wysokimi oknami od strony wschodniej. Z krużgankiem łączył je portal przepruty w ścianie zachodniej, natomiast z piętrem schody umieszczone w grubości muru. Górna kondygnacja skrzydła wschodniego zapewne przeznaczona była na dormitorium, skomunikowane od północy z transeptem kościoła, a od południa prawdopodobnie z latrynami.
W skrzydle południowym usytuowano między innymi jednonawowy refektarz o wymiarach 25 x 9,8 metrów i wysokości 7 metrów, podzielony na pięć wąskich, prostokątnych przęseł krzyżowego sklepienia. Sklepienie to tworzyły żebra o gruszkowatym profilu, z bocznymi krzywiznami, oparte od strony krużganka na konsolach. Oświetlenie refektarza zapewniało pięć dużych, ostrołucznych, wypełnionych maswerkami okien południowych, po jednym przebitym w każdym przęśle. Przed przystąpieniem do posiłku bracia mogli się umyć w lawatarzu, znajdującym się zaraz naprzeciwko refektarza, przy południowym ciągu krużganka. Był to pięcioboczny aneks zwieńczony sklepieniem krzyżowym i żebrami promienistymi w zamknięciu (sklepienie sześciodzielne). W jego wnętrzu mieściła się studnia i umywalnia z wodą. Refektarz w średniowieczu musiał sąsiadować z kuchnią, prawdopodobnie ulokowaną po zachodniej stronie, oraz z kolejnym pomieszczeniem po stronie wschodniej, być może pełniącym funkcję kalefaktorium.
Najpóźniej, bo do połowy XIV wieku, pracowano nad skrzydłem zachodnim i ukończeniem krużganków. W zachodniej części prawdopodobnie znajdowały się sypialnie i jadalnia konwersów oraz pomieszczenia magazynowe (cellarium) o nieznanym dziś pierwotnym układzie. Jak pozostałe pomieszczenia przyziemia, skrzydło zachodnie skomunikowane było z krużgankami, pełniącymi rolę nie tylko zadaszonych korytarzy, ale i miejsca wypoczynku, kontemplacji, nauki i przeprowadzania niektórych obrzędów. Otaczały one nieregularny wirydarz, przez co ilość przęseł i ich kształt była różna w poszczególnych ramionach. Wszystkie przykryto sklepieniami krzyżowymi z żebrami o gruszkowatym profilu, jednak poszczególne etapy budowy zaowocowały różnorodnymi konsolami na jakich żebra oparto. W północnym i częściowo wschodnim ramieniu zastosowano trójdzielne wsporniki piramidalne. W zachodnim ramieniu umieszczono głównie wsporniki o kształtach maswerkowych, natomiast w południowym maswerkowe od strony okien, a proste, piramidalne od strony refektarza, które także zastosowano w południowym krańcu ramienia wschodniego. Ponadto w południowo – zachodniej części krużganka sklepienie podparła niska, walcowa służka z prostą głowicą pokrytą liśćmi. Również zworniki sklepienne stosowano różne w zależności od etapu prac. W północnej części były to rozety i płaskorzeźbione liście, w pozostałych natomiast częściach proste, gładkie zworniki talerzowe. Od strony wirydarza ściany krużganka wsparto przyporami, pomiędzy którymi przebito ostrołucznie zamknięte okna. Okna wypełniono różnorodnymi formami maswerków, przeważnie trój i czwórdzielnych, ale także dwoma najstarszymi dwudzielnymi z przełomu XIII i XIV wieku. Niektóre z maswerków były dość niezwykłe jak na formy środkowoeuropejskie (laski przecinające całą wysokość okna, motywy przypominające słońca z sześcioma promieniami wpisane w okręgi).
Stan obecny
Obecnie klasztor należy do Zgromadzenia Najczystszego Serca Dziewicy, kierowanego przez klasztor cystersów w Sostrup w Danii. Z kościoła klasztornego, radykalnie przebudowanego w okresie nowożytnym, zachował się jego rdzeń, ukryty pod barokowym płaszczem. O gotyckim bogactwie zaświadczają natomiast zachowane krużganki wraz z salą kapitulną we wschodnim skrzydle. Dzięki wyrafinowaniu, bogactwu i jakości detalu architektonicznego kapitularz należy do jednych z najważniejszych dzieł pierwszej połowy XIII wieku na terenie Czech. Także w krużgankach przetrwało wiele pierwotnych portali (romańskie wejście do transeptu, wejście do kapitularza, czy przedsionek armarium), gotyckich nisz, sklepienia oraz lawatarz, przy czym same krużganki, pochodzące z XIV wieku, uchodzą za najlepiej zachowane na terenie Czech. Z oryginalnych elementów zobaczyć można również kaplicę po południowej stronie prezbiterium, czy częściowo zachowane sklepienie refektarza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.