Historia
Pierwotny zamek zbudowano około połowy XIII wieku, a więc w czasach króla Wacława I, albo z inicjatywy jego następcy, Przemysła Ottokara II, w celu ochrony drogi z Milevska do Mirovic, powyżej brodu na lewym brzegu Wełtawy, gdzie pobierano opłaty celne na rzece. Pierwsza wzmianka o ich poborze pojawiła się w 1253 roku, natomiast najstarsza informacja o zamku pochodzi z 1287 roku, kiedy to toczyli walki stronnicy praskiego biskupa Tobiáša z Bechyně z opiekunem młodego króla Wacława II, Zawiszą z Falkenštejna. Zbudowany na dobrach królewskich, zamek został zajęty wówczas przez załogę Zdislava ze Šternberka, który wraz z Dětřichem Švihovcem ze Svihova i jego ludźmi napadł na biskupa Příbramia.
W 1357 roku król Karol IV oddał Orlík w zastaw Detřichovi z Portic, który był jedną z najważniejszych postaci na scenie politycznej swoich czasów. Zajmował stanowisko kanclerza Królestwa Czeskiego, proboszcza wyszehradzkiego i biskupa mindeńskiego. Trzy lata później Detřich za zgodą króla przekazał zamek swemu synowi, burgrabiemu na Wyszechradzie. W 1370 roku, prawdopodobnie po śmierci nowego właściciela, Karol IV oddał zamek Hyncíkovi Pluhovi z Rabštejna, który później stał się jednym z głównych stronników jego syna, Wacława. W 1395 roku Hyncík Pluh zamienił Orlík z Zygmuntem Hulerem na zamek Boršengryn niedaleko Kynžvartu. Nowy właściciel w 1405 roku został skazany i stracony, po tym jak jego wrogowie fałszywie oskarżyli go o defraudację. Brat Hulera, Ondřej sprzedał w 1408 roku zamek wraz z majątkiem Petrowi Zmrzlíkowi ze Svojšína, najwyższemu mincerzowi Królestwa Czech. Ród Zmrzlíków dzierżył Orlík aż do 1514 roku, dokonując w międzyczasie licznych, gruntownych, późnogotyckich przekształceń zamku.
Petr Zmrzlík i jego synowie Petr, Václav i Jan początkowo należeli do czołowych zwolenników husytyzmu. Orlík stanowił wówczas przeciwwagę dla katolickiego zamku Zvíkov. W 1422 roku gościem właścicieli był na Orlíku nawet sławny husycki wódz i polityk Jan Žižka z Trocnova, który wysłał stamtąd wezwanie do domažlickich mieszczan, by przeciwstawili się krzyżowcom i czeskim wrogom. Jednak już w 1427 roku Zmrzlíkowie przeszli na stronę katolickich przeciwników, za co cesarz Zygmunt nadał im majątki Kostelec, Tochovice i Rožmitál. Od 1457 roku Orlík dzierżył Jaroslav Zmrzlík, popierający husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, podczas gdy właściciele sąsiedniego Zvikova – ród Rožmberków, stali po stronie węgierskiego Macieja Korwina. Skutkowało to wieloma niszczącymi najazdami i plądrowaniem majątków przeciwników.
Ostatnim z rodziny Zmrzlíków był wnuk Jaroslava, Václav, który zmarł w 1567 roku. Orlík posiadał on od 1501 roku, jednak po zniszczeniu zamku przez pożar w 1508, przeniósł się do Lnáře, a Orlík sprzedał w 1514 roku za zgodą króla Kryštofowi ze Švamberka, który uzyskał już prawo do dziedzicznego posiadania zamku. Kryštof dużym nakładem finansowym odbudował i przebudował zamek, dzięki czemu stał się on jednym z centrów rozległego majątku Švamberków. W okresie tym dobra orlíckie obejmowały pięć dworów, dwa browary, trzy małe miasteczka i 51 wsi. Kolejną renesansową przebudowę zamku przeprowadził po 1575 roku Kryštof II ze Svamberka. Wszystkie te nakłady finansowe poszły na marne, gdyż kolejny dziedzic zamku, Petr ze Švamberka, zaangażował się w latach 1618 – 1620 w antycesarskie powstanie, za co po klęsce pod Białą Górą jego majątek został skonfiskowany i obsadzony przez wojska Habsburgów.
W 1623 roku zamek kupił lojalny poddany cesarza, książę Jan Oldřich z Eggenberku. W zamian za pomoc w stłumieniu buntu, otrzymał on ponadto dobra Krumlov, Netolice i Dachatice. Jego potomkowie posiadali Orlík do 1717 roku, kiedy to odsprzedali go Schwarzenbergom, jako iż ich główną rezydencją był wówczas Krumlov. W 1802 roku ród Schwarzenbergów podzielił się na dwie gałęzie, z których młodsza zajęła Orlík. W tym czasie zamek przeżywał okres największej nowożytnej świetności, ponieważ stał się domem założyciela orlíckiej gałęzi rodziny, austriackiego feldmarszałka Karola Filipa Schwarzenberga, znanego głównie ze zwycięstwa nad Napoleonem w „Bitwie Narodów” pod Lipskiem w 1813 roku.
W 1802 roku zamek spłonął, lecz Karol Filip kazał go naprawić i rozbudować budynki mieszkalne o trzecie piętro. Odbudowa wiązała się z kolejnymi przekształceniami i coraz to dalszym zatracaniem pierwotnego wyglądu zamku, szczególnie pogłębionym po neogotyckich pracach prowadzonych od połowy XIX wieku. Ostatnie, mniejsze zmiany budowlane przeprowadzili Schwarzenbergowie w latach 1937 – 1939. Po drugiej wojnie światowej utracili oni rezydencję w wyniku nacjonalizacji, lecz odzyskali ją po upadku komunizmu w Czechach.
Architektura
Zamek usytuowano wysoko na skalistym cyplu, wcinającym się w wody rzeki Wełtawy. Dzięki temu był całkowicie chroniony stromymi skarpami z trzech stron. Jedynie południowa część, rozciągająca się płaską szyją, nadawała się na poprowadzenie drogi dojazdowej i była zagrożona ewentualnym atakiem. Z tego powodu poprzeczną skałę, która pierwotnie oddzielała cypel od szyi, wyciosano w ten sposób, iż stworzyła tarczę przed czołem zamku. W najszerszym miejscu miała ona długość 20 metrów, przez co wraz z poprzeczną fosą zapewniła skuteczną ochronę. Po południowo – zachodniej stronie zamku uformowało się trapezowate w planie podzamcze, z większością zabudowy początkowo zapewne o konstrukcji drewnianej.
W zachodniej części skały XV-wiecznego zamku umieszczono wykuty w kamieniu korytarz bramny, flankowany przez południowo – zachodnią cylindryczną wieżę, przystosowaną już do użycia broni palnej. Miała ona 8,5 metra średnicy i na około 2,7 metra grube mury, przy czym najwyższa kondygnacja poszerzona była poprzez osadzenie na kamiennych konsolach wystających z lica ścian. Kolejna cylindryczna wieża, z górną kondygnacją również osadzoną na konsolach, znajdowała się w narożniku południowym. Między nimi, na środku masywny mur o grubości 3-3,6 metra poprowadzono lekkim łukiem, w którego wnętrzu później mieściła się kuchnia zamkowa. W stronę dziedzińca mur ten zwrócony był ścianą prostą, a nad przejazdem bramnym górował wysokością 17 metrów.
Charakterystyczne i dość nietypowe zaokrąglenie czołowego muru skłania do przypuszczeń, iż ściana ta początkowo była fragmentem pierwotnego muru obronnego zamku z XIII wieku, wyznaczającego przed XV-wieczną rozbudową o wiele mniejszy dziedziniec umieszczony w najwyższym miejscu skalnej formacji. Takie zaokrąglenie mogło otaczać hipotetyczną pierwotną wieżę – bergfried, wolnostojącą, ale usytuowaną, podobnie jak wieża główna zamku Pirkštejn lub Hasištejn, zaraz za murem obronnym (pomieszczenie dawnej kuchni na piętrze charakteryzuje się załamaniem, co uzasadniałoby pogląd, że jest to negatyw bergfriedu o średnicy około 10 metrów, który w niewielkiej odległości otoczony był zaokrąglonym murem o grubości 2 metrów).
Poprzedzony mostem zwodzonym i umieszczony w budynku bramnym, przejazd poprowadzono między murem obronnym zamku z jednej strony, a skalnym blokiem z drugiej (w miejscu tym miał on 14,5 metra grubości). Wjazd prowadził na prawie prostokątny dziedziniec, otoczony murami i zakończony na północy budynkiem mieszkalnym. Był to masywny blok zabudowy, umieszczony w najbezpieczniejszym, najbardziej oddalonym od bramy miejscu. Posiadał lekko załamany kształt, a z jego naroża północno – zachodniego w kierunku północnym wybiegał masywny fragment muru, być może pierwotnie o formie wieżowej, z którego można było kontrolować ruch na rzece. W dalszej fazie rozbudowy pojedynczy trakt budynku powiększono do wielkości domu dwutraktowego, sytuując dwa dodatkowe pomieszczenia na terenie parchamu.
Drugi budynek wzniesiono po 1340 roku (choć niewykluczone, iż jego początki sięgają jeszcze XIII wieku) przy kurtynie wschodniej. Z jego obrysu wyłamywało się poza obwód murów obronnych wieloboczne prezbiterium kaplicy, której nawa włączona była w ciąg wschodniej zabudowy na dziedzińcu. Zachodnia część zamku w okresie średniowiecza prawdopodobnie ograniczona była tylko murem obronnym.
Zamek zabezpieczał dodatkowo na części obwodu mur parchamu (od strony czoła, prawdopodobnie też na południowym – wschodzie i być może od północnego – wschodu, z pewnością nie było na niego miejsca od strony zachodnich, skalistych skarp). Nie ma pewności kiedy go zbudowano, lecz zapewne miało to jeszcze miejsce w okresie średniowiecza, być może w okresie wojen husyckich lub jeszcze w XIV wieku. W pierwszej połowie XVI wieku zbudowano środkową wieżyczkę na czołowym murze, powstało skrzydło zachodnie, przebudowano skrzydło wschodnie, a na całym zamku przebito nowe większe okna.
Stan obecny
Zamek w wyniku wielokrotnych nowożytnych przekształceń, będących najczęściej następstwami niszczących pożarów, zatracił praktycznie całkowicie pierwotne cechy stylistyczne. O jego średniowiecznym pochodzeniu na pierwszy rzut oka świadczyć może jedynie posadowienie na nadrzecznym cyplu, a do oryginalnego kształtu nawiązywać może tylko z grubsza obecna forma, kryjąca pod nowożytnymi elewacjami pierwotne mury. Najbardziej rzucającym się w oczy elementem jest zachowana w całości wieża południowo – zachodnia, dziś pokryta nieciekawymi neogotyckimi akcentami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Kašička F., Nechvátal B., Hrady, hrádky a tvrze na Písecku, Písek 1995.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Varhaník J., Husitské opevnûní hradu Orlíka nad Vltavou, „Průzkumy památek”, I/1998.