Historia
Pierwotny zamek zbudowano około połowy XIII wieku, a więc w czasach króla Wacława I, albo z inicjatywy jego następcy, Przemysła Ottokara II. Wzniesiony został w celu ochrony drogi z Milevska do Mirovic, powyżej brodu na lewym brzegu Wełtawy, gdzie pobierano opłaty celne na rzece. Pierwsza wzmianka o ich poborze pojawiła się w 1253 roku, natomiast najstarsza informacja o zamku powstała w 1287 roku, kiedy to toczyli walki stronnicy praskiego biskupa Tobiáša z Bechyně z opiekunem młodego króla Wacława II, Zawiszą z Falkenštejna. Zbudowany na dobrach królewskich, zamek został zajęty wówczas przez załogę Zdislava ze Šternberka, który wraz z Dětřichem Švihovcem ze Svihova i jego ludźmi napadał na dobra i ludzi biskupa Příbramia.
W 1357 roku król Karol IV oddał Orlík w zastaw Detřichovi z Portic, który był jedną z najważniejszych postaci na scenie politycznej swoich czasów. Zajmował stanowisko kanclerza Królestwa Czeskiego, proboszcza wyszehradzkiego i biskupa mindeńskiego. Trzy lata później Detřich za zgodą króla przekazał zamek swemu synowi, burgrabiemu na Wyszechradzie. W 1370 roku, prawdopodobnie po śmierci nowego właściciela, Karol IV oddał zamek Hyncíkovi Pluhovi z Rabštejna, który później stał się jednym z głównych stronników jego syna, Wacława. W 1395 roku Hyncík Pluh zamienił Orlík z Zygmuntem Hulerem na zamek Boršengryn niedaleko Kynžvartu. Nowy właściciel w 1405 roku został skazany i stracony, po tym jak jego wrogowie fałszywie oskarżyli go o defraudację. Brat Hulera, Ondřej sprzedał w 1408 roku zamek wraz z majątkiem Petrowi Zmrzlíkowi ze Svojšína, najwyższemu mincerzowi Królestwa Czech. Ród Zmrzlíków dzierżył Orlík aż do 1514 roku, dokonując w międzyczasie licznych, gruntownych, późnogotyckich przekształceń zamku.
Petr Zmrzlík i jego synowie Petr, Václav i Jan początkowo należeli do czołowych zwolenników husytyzmu. Orlík stanowił wówczas przeciwwagę dla katolickiego zamku Zvíkov. W 1422 roku gościem właścicieli był na Orlíku nawet sławny husycki wódz i polityk Jan Žižka z Trocnova, który wysłał stamtąd wezwanie do domažlickich mieszczan, by przeciwstawili się krzyżowcom i czeskim wrogom. Jednak już w 1427 roku Zmrzlíkowie przeszli na stronę katolickich przeciwników, za co cesarz Zygmunt nadał im majątki Kostelec, Tochovice i Rožmitál. Od 1457 roku Orlík dzierżył Jaroslav Zmrzlík, popierający husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, podczas gdy właściciele sąsiedniego Zvikova – ród Rožmberków, stali po stronie węgierskiego Macieja Korwina. Skutkowało to wieloma niszczącymi najazdami i plądrowaniem majątków przeciwników.
Ostatnim z rodziny Zmrzlíków był wnuk Jaroslava, Václav, który zmarł w 1567 roku. Orlík posiadał on od 1501 roku, jednak po zniszczeniu zamku przez pożar w 1508, przeniósł się do Lnáře, a Orlík sprzedał w 1514 roku za zgodą króla Kryštofowi ze Švamberka, który uzyskał już prawo do dziedzicznego posiadania zamku. Kryštof dużym nakładem finansowym odbudował i przebudował zamek, dzięki czemu stał się on jednym z centrów rozległego majątku Švamberków. W okresie tym dobra orlíckie obejmowały pięć dworów, dwa browary, trzy małe miasteczka i 51 wsi. Kolejną renesansową przebudowę zamku przeprowadził po 1575 roku Kryštof II ze Svamberka. Wszystkie te nakłady finansowe poszły na marne, gdyż kolejny dziedzic zamku, Petr ze Švamberka, zaangażował się w latach 1618 – 1620 w antycesarskie powstanie, za co po klęsce pod Białą Górą jego majątek został skonfiskowany i obsadzony przez wojska Habsburgów.
W 1623 roku zamek kupił lojalny poddany cesarza, książę Jan Oldřich z Eggenberku. W zamian za pomoc w stłumieniu buntu, otrzymał on ponadto dobra Krumlov, Netolice i Dachatice. Jego potomkowie posiadali Orlík do 1717 roku, kiedy to odsprzedali go Schwarzenbergom, jako iż ich główną rezydencją był wówczas Krumlov. W 1802 roku ród Schwarzenbergów podzielił się na dwie gałęzie, z których młodsza zajęła Orlík. W tym czasie zamek przeżywał okres największej nowożytnej świetności, ponieważ stał się domem założyciela orlíckiej gałęzi rodziny, austriackiego feldmarszałka Karola Filipa Schwarzenberga, znanego głównie ze zwycięstwa nad Napoleonem w „Bitwie Narodów” pod Lipskiem w 1813 roku.
W 1802 roku zamek spłonął, lecz Karol Filip kazał go naprawić i rozbudować budynki mieszkalne o trzecie piętro. Odbudowa wiązała się z kolejnymi przekształceniami i coraz to dalszym zatracaniem pierwotnego wyglądu zamku, szczególnie pogłębionym po neogotyckich pracach prowadzonych od połowy XIX wieku. Ostatnie, mniejsze zmiany budowlane przeprowadzili Schwarzenbergowie w latach 1937 – 1939. Po drugiej wojnie światowej utracili oni rezydencję w wyniku nacjonalizacji, lecz odzyskali ją po upadku komunizmu w Czechach.
Architektura
Zamek usytuowano wysoko na skalistym cyplu, wcinającym się w wody rzeki Wełtawy. Dzięki temu był całkowicie chroniony stromymi skarpami z trzech stron. Jedynie południowo – zachodnia część, rozciągająca się płaskim przesmykiem, nadawała się na poprowadzenie drogi dojazdowej i była zagrożona ewentualnym atakiem. Początkowo zapewne wystarczającą ochronę zapewniała wysoka skała, na której powstały najstarsze zabudowania. Później jednak, jako że oddzielała cypel od szyi, skała została uformowana i wtopiona w zabudowę w ten sposób, iż stworzyła tarczę przed czołem zamku. W najszerszym miejscu miała ona długość 20 metrów, przez co wraz z poprzeczną fosą zapewniła skuteczną ochronę. Po południowo – zachodniej stronie zamku założono trapezowate w planie podzamcze, z większością zabudowy początkowo zapewne o konstrukcji drewnianej.
W zachodniej części skały XV-wiecznego zamku umieszczono wykuty w kamieniu korytarz bramny, flankowany przez południowo – zachodnią cylindryczną wieżę, przystosowaną już do użycia broni palnej. Miała ona 8,5 metra średnicy i mury grubości około 2,7 metra, przy czym najwyższa kondygnacja poszerzona była poprzez osadzenie na kamiennych konsolach wystających z lica ścian. Kolejna cylindryczna wieża, z górną kondygnacją również osadzoną na konsolach, znajdowała się w południowym narożniku dziedzińca. Między nimi znajdował się masywny mur czoła zamku o grubości 3-3,6 metra, na środku poprowadzony od strony zewnętrznej lekkim łukiem, w którego wnętrzu później mieściła się kuchnia zamkowa. W stronę dziedzińca mur ten zwrócony był ścianą prostą, a nad przejazdem bramnym górował wysokością 17 metrów.
Charakterystyczne i dość nietypowe zaokrąglenie czołowego muru skłaniałoby do przypuszczeń, iż ściana ta początkowo była fragmentem pierwotnego muru obronnego zamku z XIII wieku, wyznaczającego przed XV-wieczną rozbudową o wiele mniejszy dziedziniec umieszczony w najwyższym miejscu skalnej formacji. Takie zaokrąglenie mogło otaczać hipotetyczną pierwotną wieżę – bergfried, wolnostojącą, ale usytuowaną, podobnie jak wieża główna zamku Pirkštejn lub Hasištejn, zaraz za murem obronnym (pomieszczenie dawnej kuchni na piętrze charakteryzuje się załamaniem, co uzasadniałoby pogląd, że jest to negatyw bergfriedu o średnicy około 10 metrów, który w niewielkiej odległości otoczony był zaokrąglonym murem o grubości 2 metrów).
Przejazd bramny, poprzedzony mostem zwodzonym i umieszczony w budynku bramnym, poprowadzono między murem obronnym zamku z jednej strony, a skalnym blokiem z drugiej (w miejscu tym miał on 14,5 metra grubości). Wjazd prowadził na prawie prostokątny dziedziniec, otoczony murami i zakończony na północnym – wschodzie budynkiem mieszkalnym. Był to masywny blok zabudowy, umieszczony w najbezpieczniejszym, najbardziej oddalonym od bramy miejscu. Posiadał lekko załamany kształt, a z jego naroża północno – zachodniego w kierunku północnym wybiegał masywny fragment muru, być może pierwotnie o formie wieżowej, z którego można było kontrolować ruch na rzece. W dalszej fazie rozbudowy pojedynczy trakt budynku powiększono do formy domu dwutraktowego, sytuując dwa dodatkowe pomieszczenia na terenie parchamu.
Drugi budynek mieszkalny znajdował się po południowo – wschodniej stronie dziedzińca, przy murze obronnym. Został on gruntownie przebudowany po połowie XIV wieku, ale niewykluczone, iż jego początki sięgały jeszcze XIII wieku. Mógł mieć wówczas formę trójprzestrzennego domu w narożniku południowo – wschodnim, o układzie typowym dla wczesnogotyckich pałaców. W późniejszym okresie średniowiecza zapewne został przedłużony od zachodu. Wtedy też z jego obrysu wysunięto poza obwód murów obronnych wieloboczne prezbiterium kaplicy, której nawa włączona była w jednotraktowy ciąg pomieszczeń południowo – wschodniej zabudowy dziedzińca. Zachodnia i północno – zachodnia część zamku w okresie pełnego średniowiecza prawdopodobnie ograniczona była tylko murem obronnym.
Zamek na części obwodu zabezpieczał dodatkowo mur parchamu (od strony czoła, prawdopodobnie też na południowym – wschodzie i być może od północnego – wschodu, z pewnością nie było na niego miejsca od strony północno – zachodnich skalistych skarp). Nie ma pewności kiedy go zbudowano, lecz zapewne miało to jeszcze miejsce w okresie średniowiecza, być może w okresie wojen husyckich lub jeszcze w XIV wieku. W pierwszej połowie XVI wieku zbudowano środkową wieżyczkę na czołowym murze, powstało skrzydło północno – zachodnie, przebudowano pozostałe pomieszczenia, a na całym zamku przebito nowe większe okna.
Stan obecny
Zamek w wyniku wielokrotnych nowożytnych przekształceń, będących najczęściej następstwami niszczących pożarów, zatracił praktycznie całkowicie pierwotne cechy stylistyczne. O jego średniowiecznym pochodzeniu na pierwszy rzut oka świadczyć może jedynie posadowienie na nadrzecznym cyplu, a do oryginalnego kształtu nawiązywać może tylko z grubsza obecna forma, kryjąca pod nowożytnymi elewacjami pierwotne mury. Najbardziej rzucającym się w oczy elementem jest zachowana w całości wieża południowo – zachodnia, dziś pokryta nieciekawymi neogotyckimi akcentami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Kašička F., Nechvátal B., Hrady, hrádky a tvrze na Písecku, Písek 1995.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Varhaník J., Husitské opevnûní hradu Orlíka nad Vltavou, „Průzkumy památek”, I/1998.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.