Historia
Osadnictwo we wschodniej części późniejszej Opawy rozwijało się od XII wieku i w 1201 roku zostało po raz pierwszy poświadczone w źródłach pisanych. Królewski dokument z 1224 roku wspominał rozwinięte już miasto „nostram civitatem Oppaviam”, które miało być wówczas otoczone co najmniej przekopem. Mury miejskie potwierdzone zostały natomiast w 1253 roku, w czasie walk z królem węgierskim i jego polsko – ruskimi sojusznikami.
Od lat 60-tych XIII wieku zaczęło kształtować się niezależne księstwo opawskie zarządzane przez nieślubnego syna króla Przemysła Ottokara II, Mikołaja I. Doprowadziło to do konfliktu z mieszczanami, wiernymi królowi czeskiemu i niezadowolonymi z emancypacji Mikołaja, wspieranymi także przez stronnictwo Kunegundy, wdowy po Przemyśle II. Ostatecznie w 1284 roku książę musiał przyjąć warunek, iż w mieście ani w jego bliskości nie wzniesie żadnego zamku, a w 1286 roku oficjalnie otrzymał księstwo od króla Wacława II, ale jedynie na trzy lata. Mikołaj powrócił do księstwa opawskiego po śmierci Wacława III, uzyskując śluby wierności zarówno od miasta Opawy, jak i mieszczan Karniowa, Bruntála i Głubczyc. Nabytek okazał się jednak nietrwały, gdyż w 1308 nowy król czeski Jan Luksemburski zastawił Opawszczyznę Bolesławowi III Rozrzutnemu, księciu brzesko-legnickiemu. Dopiero w 1318 roku stała się ona osobnym księstwem, oddanym w lenno Mikołajowi II, co potwierdził w 1348 roku Karol IV.
Zamek wzniesiony został w Opawie około 1400 roku, z inicjatywy księcia Przemka I opawskiego, jako element wzmocnienia obrony miasta i jako siedziba administracyjna władcy i jego urzędników. Po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych już w 1404 roku, kiedy to król Wacław IV potwierdził zapis Przemka. Władca przekazał w nim swej małżonce Annie opawski zamek, fosę przed bramą Raciborską z możliwością łowienia ryb i dwa młyny. W 1432 roku wystawiony został dokument w którym zamek określono jako „novo castro”, prowadzone w nim ostatnie prace budowlane musiały więc zakończyć się niewiele wcześniej.
Działania militarne w okresie wojen husyckich omijały katolicką Opawę do 1427 roku. Dopiero po obsadzeniu przez husytów miasta Odry nastał czas dyplomatycznej i wojskowej obrony, przy czym Opawa była jednym z najważniejszych ośrodków oddzielających zbuntowane Czechy od Śląska. Jeszcze w 1428 roku mieszczanom udało się zawrzeć umowę z husytami, którzy przeszli z wyprawą dalej na północ, ale w 1431 roku wykorzystali oni pożar miasta i zmusili księcia Przemka do kapitulacji i wypłacenia okupu za oszczędzenie Opawy. Dopiero dwa lata później husytów wyparły z regionu wojska katolickie z Mikołajem raciborskim na czele.
Po wojnach husyckich zrujnowane księstwo podzielone zostało pomiędzy rodziny czterech synów księcia Przemka, a część miasta musiała zostać oddana w zastaw księciu opolskiemu, przy czym trudną sytuację ekonomiczną pogorszyło jeszcze w 1438 roku nieśpieszne oblężenie Opawy przez zwolenników habsburskiego kandydata do tronu czeskiego. Wykorzystał to w latach 1460-1464 król Jerzy z Podiebradów, który złączył pod sobą księstwo i przekazał członkom własnego rodu. Jego syn Wiktoryn z Podiebradów posługiwał się mieszczanami opawskimi do oblegania okolicznych warownych siedzib zwolenników jego przeciwnika politycznego, Władysława Jagiellończyka, jednak wysiłek wojenny i trudna sytuacja ekonomiczna zmusiła go do oddania księstwa królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi, który krótko przedtem opanował Morawy i Śląsk.
Zamek dość szybko utracił na znaczeniu i już od około połowy XV wieku był już jedynie siedzibą książęcych urzędników. W latach 1607 – 1634 przebudowano go w stylu renesansowym i wzmocniono jego fortyfikacje, zwłaszcza na pierwotnie drewnianym podzamczu. Kolejne prace modernizacje prowadzono w 1683 roku, następne planowano w pierwszej połowie XVIII wieku w stylistyce barokowej, lecz ostatecznie nie zrealizowano ich, a ograniczono się jedynie do mniejszych napraw w 1725 roku. W pierwszej połowie XIX wieku rozebrano większość murów miejskich, w miejscu obwarowań zamku powstały ogrody, a same zabudowania służyły urzędnikom. W 1892 roku zostały one wykupione przez miasto i także rozebrane.
Architektura
Miasto zajęło niewielkie wywyższenie terenu na prawym brzegu rzeki Opavy. Jego obwarowania otrzymały w planie kształt zbliżony do owalu obejmującego obszar około 28 ha oraz dwa duże rynki, najpewniej będące pozostałością po przedlokacyjnym osadnictwie. Blisko większego rynku zachodniego usytuowano kościół Wniebowzięcia NMP, którego budowę rozpoczął zakon krzyżacki i w pobliżu którego pierwotnie znajdowała się komandoria. Blisko murów obronnych usytuowane były dwa klasztory żebracze: franciszkański na południu i dominikański na północy, oraz kościół z komandorią zakonu joannitów dostawiony w połowie XIV wieku do wewnętrznej strony obwarowań po stronie południowo – wschodniej.
Obwarowania Opawy u schyłku średniowiecza składały się z obwodu głównego muru, zewnętrznego muru parchamu, przekopu i ziemnego wału, przy czym parcham i przekop nie funkcjonowały po północno – wschodniej stronie miasta, gdzie ich rolę przejmował stok opadający ku rzece oraz kanał Młynówki. Główny mur, wzniesiony około połowy XIII wieku, miał około 2 metry grubości i zwieńczony był krytym gankiem obronnym ukrytym za przedpiersiem z otworami strzeleckimi (prawdopodobnie w okresie przed rozwojem broni palnej mur wieńczył krenelaż). Główny obwód wzmacniały co najmniej cztery czworoboczne, jedna półokrągła i jedna cylindryczna baszta. Trzy z nich stały po stronie południowo – wschodniej w odległości około 60-80 metrów od siebie, nie można jednak wykluczyć, iż pierwotnie baszt było więcej (z drugiej strony mała liczba baszt potwierdzałaby stagnację ekonomiczną miasta z XV wieku). Przykładowo przebadana archeologicznie baszta w pobliżu kościoła joannitów miała boki długości 6,2 metra i mur gruby na 2 metry, przewiązany z murem obwodowym, podczas gdy baszta przy klasztorze franciszkańskim została dobudowana na późniejszym etapie. Niższy, zewnętrzny mur wzniesiono prawdopodobnie około lat 80-tych XIV wieku. Posiadał 1,4 metra grubości, przepruty był otworami strzeleckimi w prostym przedpiersiu i nie był wzmocniony żadną basztą.
Miasto początkowo posiadało trzy bramy: Hradecką na południu w pobliżu klasztoru franciszkańskiego, Jaktařską po stronie zachodniej i północno – wschodnią zwaną Raciborską. Nieco później powstała czwarta brama Hvozdnicka, usytuowana po stronie południowej, na zachód od bramy Hradeckiej (być może brama Hvozdnicka zastąpiła zniszczoną bramę Hradecką od której przejęła też drugą swą nazwę, choć chronologia nie jest pewna). Komunikację uzupełniały trzy furty na północy: Młyńska, w pobliżu kościoła św. Jana i niedaleko komandorii krzyżackiej. Na drodze ku bramie Raciborskiej znajdował się most, wzmiankowany już w drugiej ćwierci XIV wieku.
Przejazdy bramne osadzono w czworobocznych wieżach bramnych i poprzedzono szyjami sięgającymi muru zewnętrznego, gdzie usytuowano niższe budynki bramne. Przed bramą Raciborską, która nie miała parchamu, także znajdowała się szyja i budynek przedbramia, lecz były one o wiele dalej wysunięte w przedpole. U schyłku średniowiecza, w pierwszej ćwierci XVI wieku, trzy z bram (Jaktařską, Hvozdnicką i Raciborską) zaopatrzono dodatkowo w cylindryczne barbakany o murach przeprutych na dwóch poziomach otworami strzeleckimi.
Zamek opawski usytuowano we wschodnim narożniku miasta, niejako na wyspie, utworzonej przez zasypanie części miejskiej fosy. Składał się on z czworobocznej w planie części głównej o wymiarach 31,5 x 36,8 metra oraz ulokowanego na zachodzie podzamcza, chronionego jedynie obwarowaniami drewniano – ziemnymi, lecz połączonego na południowym – zachodzie z kamiennymi murami miejskimi. Całe założenie otaczał przekop oraz nawodniona fosa; przekop ponad którym przerzucono drewniany most, rozdzielał także obie części zamku. Od strony północnej, wschodniej i południowej zewnętrzne obwarowania uzupełniał wał ziemny, otaczający także miasto.
Dominantą zamku górnego był podłużny, prostokątny w planie budynek mieszkalny, wypełniający całą długość dziedzińca wzdłuż północnej kurtyny muru obwodowego. Posiadał on trzy kondygnacje, przy czym na poziomie drugiej nadziemnej, przy północno – zachodnim narożniku, wyposażony był w wykusz latrynowy, osadzony na kamiennych konsolach ponad przekopem. Na poziomie przyziemia wnętrze budynku rozdzielone było w typowy dla średniowiecza jednotraktowy układ trzech pomieszczeń: głównej, być może sklepionej kolebkowo sieni pośrodku i dwóch mniejszych pomieszczeń po bokach krytych drewnianymi stropami i dostępnymi portalikami z sieni. Podobny układ posiadała suterena, przy czym pomieszczenie środkowe i wschodnie przykryto sklepieniami kolebkowymi, a dostęp na dół zapewniały schody osadzone w grubości muru zachodniego. Pierwsze piętro dzielone było na dużą salę zajmującą środkową i wschodnią część budynku, prawdopodobnie wspominaną w źródłach pisanych „stuba familie”. Po stronie zachodniej mieściła się prywatna komnata mieszkalna zaopatrzona we wspomniany wykusz.
Mur obwodowy zamku górnego miał grubość około 2,4 metra i zwieńczony był chodnikiem obronnym chronionym krenelażem. Uzupełnieniem zabudowy były dwie czworoboczne wieże usytuowane w narożnikach południowych, w całości umieszczone wewnątrz obwodu, a więc posiadające ograniczoną możliwość flankowania. Wieża południowo – zachodnia mogła jednakże zabezpieczać bramę wjazdową przeprutą w kurtynie zachodniej, a wieża wschodnia mniejszą furtę wypadową poza miasto w kurtynie wschodniej. Wieża południowo – zachodnia była także połączona krótką kurtyną muru przecinającego przekop z młynem na podzamczu. Jako, iż mur ten zwieńczony był krenelażem, tworzyć mógł jakiś chodnik komunikacyjny pomiędzy obiema częściami zamku.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Obecnie na jego miejscu znajduje się jedynie dom zarządcy, tzw. Dom Müllera, został on jednak wzniesiony już w XVIII wieku, nad zakopaną wcześniej fosą. W pobliżu znajduje się również opawskie Muzeum Ziemi Śląskiej. Mury miejskie widoczne są jedynie w dwóch niedużych, obniżonych w stosunku do pierwotnego wyglądu fragmentach: po stronie południowej przy klasztorze franciszkańskim i po stronie wschodniej, niedaleko nieistniejącego zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Městské hrady v českém Slezsku, „Archaeologia Historica”, 22/1997.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.