Historia
Początki ołomunieckiego grodu sięgają czasów Państwa Wielkomorawskiego, kiedy to służył już za książęce i polityczne centrum regionu. Funkcjonował on na terenie zwanym Předhradíe, gdzie w 1063 roku wzniesiono najstarszy kościół św. Piotra przy którym odnowiono biskupstwo. Na początku XI wieku Ołomuniec zajęły polskie oddziały Bolesława Chrobrego, a gród został uszkodzony w trakcie odbijania przez czeskie wojska księcia Oldrzycha. Jego syn i następca, książę Brzetysław I uczynił z odbudowanego Ołomuńca centrum jednego z dwóch udzielnych księstw. Gród ten po raz pierwszy został wspomniany w 1055 roku w kronice Kosmasa. Około 1100 roku dokonano jego przesunięcia na Wzgórze Katedralne, na którym w 1107 roku zaczęto budowę nowego kościoła, późniejszej katedry, poświęconej św. Wacławowi, a następnie pod koniec lat 30-tych XII wieku biskupiego pałacu fundacji Jindřicha Zdíka.
W 1204 roku gród został zniszczony przez pożar, co dało asumpt do gruntownej przebudowy obwarowań, które zastąpiono kamiennymi murami. Prace te inicjował król Przemysł Ottokar I i jego brat margrabia Władysław III Henryk, który zamierzał z Ołomuńca uczynić swą główną siedzibę. Po roku 1253, kiedy to na tron czeski wstąpił Przemysł Ottokar II, na zamku ołomunieckim na stałe nie przebywał już żaden władca świecki, a całość stopniowo przejęli biskupi. Pałac margrabiów został wówczas przekształcony na siedzibę burgrabiów.
W 1306 roku na zamku doszło do znaczącego wydarzenia, które zakończyło panowanie czeskiej dynastii Przemyślidów. Przygotowujący się do wyprawy na Polskę król Wacław III został skrytobójczo zamordowany z rąk niemieckiego rycerza, niejakiego Konrada z Turyngii (w kronice Petra Žitavskiego nazwany został on Konradem z Botenštejnu). Zabójca miał odpoczywającemu w budynku kapituły ołomunieckiej królowi zadać kilka ciosów sztyletem. Nigdy nie dowiedziano się, na czyje zlecenie działał, gdyż został zabity zaraz po złapaniu, w chwili gdy wyskakiwał z pałacu z zakrwawionym nożem w dłoni.
W XVI wieku rezydencja biskupa została przeniesiona ze Wzgórza Katedralnego na Předhradíe, co znacząco zmniejszyło znaczenie zamku. W XVII i XVIII wieku większość zabudowy zamku została gruntownie przekształcona w stylistyce barokowej. Przebudowano lub wyburzono budynki pałacowe, wznosząc na ich miejscu zabudowę dziekanatu, zbarokizowano kaplicę św. Anny, a cylindryczną wieżę przekształcono w kaplicę św. Barbary.
Architektura
Usytuowany na Wzgórzu Katedralnym gród miał podłużny, zbliżony do owalnego kształt o wymiarach około 200 x 80 metrów, okupujący teren wielkości 1,5 ha. Strome stoki wzniesienia zapewniały mu bezpieczeństwo szczególnie od strony północnej i wschodniej. Dodatkowo opadały one w podmokłe i bagniste tereny, czyniące ewentualny atak z tamtych stron jeszcze trudniejszym. Od zachodu, gdzie wiodła droga dojazdowa, przekopano głęboką na 13 metrów fosę nad którą przerzucono most z dębowych bali. Główną linią obrony był masywny, szeroki na 5 metrów wał, którego lico obłożono starannie dopasowanymi kamieniami, łączonymi glinianym spoiwem. Wieńczył go prawdopodobnie drewniany chodnik dla obrońców.
W pierwszej połowie XII wieku w północnej części założenia wzniesiono katedrę św. Wacława z biskupim pałacem, wykorzystywanym później także przez kapitułę katedralną. Katedra była wówczas trójnawową bazyliką z dwuwieżową fasadą zachodnią, natomiast pałac uzyskał formę trójskrzydłowej budowli z wewnętrznym wirydarzem zamkniętym od południa przez kościół. Doszło wówczas do podziału grodu na część katedralną podległą biskupom oraz część świecką przynależną margrabiom. Ta druga rozwinęła się na północny zachód od katedry, gdzie musiał zostać wzniesiony, nie zlokalizowany jeszcze dokładnie, pałac książęcy. Na zamku funkcjonowała również trzecia, wspólna część, położona po stronie zachodniej. Była ona najsłabiej zabudowana i służyła głównie do komunikacji i obrony, jako najbardziej narażona na atak.
Po 1204 roku stare obwarowania grodowe zastąpiono kamiennym murem. W północnej części obwodu wzniesiono cylindryczną wieżę (według najnowszych badań nie była ona połączona z murami, lecz wolnostojąca) o średnicy zewnętrznej 10,5 metra, wewnętrznej przestrzeni o rozpiętości 5,7 metra i murach grubości około 2,5 metra. Prawdopodobnie pełniła ona funkcję mieszkalną. Oddzielono również murem część kościelną od książęcej, a jego fragment naprzeciwko katedry wzmocniono trzema niewielkimi basztami o przekroju klina. Budynek pałacu książęcego, później margrabiów, prawdopodobnie znajdował się przy kurtynie muru, po stronie północno – zachodniej. W części książęcej funkcjonował również kościół św. Marii Magdaleny, usytuowany prawdopodobnie w odległości paru metrów od wieży cylindrycznej, a pośrodku dziedzińca głęboka na 18,5 metra studnia.
W XIV wieku oprócz gotyckiej przebudowy pałacu biskupiego i katedry, zamek otoczono zewnętrznym murem parchamu po stronie północo – wschodniej i południowo – wschodniej, a wschodni narożnik wzgórza wzmocniono czworoboczną wieżą. Od 1349 roku na zamku wzmiankowana była również kaplica św. Anny, wzniesiona na linii dawnego podziału na część sakralną i świecką.
Stan obecny
Ze średniowiecznego zamku do dnia dzisiejszego w pierwotnym wyglądzie przetrwały jedynie fragmenty murów obwodowych po stronie północnej i dolna część cylindrycznej wieży, przekształconej w okresie nowożytnym na kaplicę św. Barbary. Oprócz tego zobaczyć można pałac biskupi i katedrę, opisane w oddzielnym artykule tutaj. Na terenie zamku działa obecnie Muzeum Archidiecezjalne, prezentujące najcenniejsze zabytki ze zbiorów ołomunieckiego Kościoła, eksponaty archeologiczne i wystawy tymczasowe oraz funkcjonuje kawiarnia muzealna z winiarnią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bolina P., Durdík T., Několik poznámek k dispozici olomouckého hradu, „Archæologia historica”, roč. 11, č. 1, 1986.
Dohn V., Pojsl M., Slavik I., Olomouc v době biskupa Jindřicha Zdíka, Olomouc 1996.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.