Historia
W 1261 roku miasto Ołomuniec otrzymało od króla Przemysła Ottokara II przywilej pozwalający na wzniesienie tzw. domu kupieckiego. Funkcjonował on prawdopodobnie bez większych zmian do czwartej ćwierci XIV wieku. Wówczas to w 1378 roku margrabia morawski Jošt (Jodok) zezwolił na budowę budynku ratusza (pretorium). Wraz z nim została założona rada miejska, a do ratusza przystawiono halę targową (theatrum quod vulgariter kauffhaus nuncupatur), jedno z głównych źródeł dochodów miasta. Budowlę tą ukończono około 1410-1411 roku, być może jeszcze częściowo w konstrukcji drewnianej. Pracom mającym na celu przebudowę ratusza na bardziej okazałą budowlę przeszkodził wybuch wojen husyckich, a następnie pożar z 1417 roku.
W latach 30-tych XV wieku podjęto przerwane prace, podwyższono wieżę i ukończono ostatecznie w 1443 roku budowę czteroskrzydłowego, w całości murowanego założenia. W 1444 roku w źródłach wspomniana została kaplica św. Hieronima, będąca być może poprzedniczką kaplicy późnogotyckiej. Zdominowane przez katolickich mieszczan, miasto w kolejnym konflikcie o koronę stanęło po stronie węgierskiego władcy Macieja Korwina. Działania zbrojne ponownie uderzyły gospodarczo w Ołomuniec wstrzymując szerszą działalność budowlaną. Dopiero dojście do władzy Jagiellonów w osobie Władysława II przyniosło unormowanie sytuacji politycznej, a w konsekwencji ożywiło rozwój miasta. Dzięki temu w 1474 roku przeprowadzono rozległą rozbudowę, w trakcie której wzniesiono skrzydło zachodnie, drugie piętro, wybudowano dużą gotycką salę i zbudowano pomieszczenie zegara astronomicznego. W 1491 roku konsekrowano przebudowaną kaplicę św. Hieronima.
W XVI wieku Ołomuniec znalazł się u szczytu powodzenia. Renesansowe przekształcenia ratusza rozpoczęły się w 1529 roku, kiedy to przebudowano salę rady, utworzono okazałe schody wejściowe i zainstalowano wschodni portal. W 1591 mistrz Hans Jost zbudował manierystyczną loggię, a w latach 1601–1607 przeprowadzono kolejną przebudowę, zakończoną podwyższeniem wieży. Ratusz często gościł wówczas w swoich murach władze prowincjonalne, przedstawicieli szlachty i monarchów, zaczęto więc kłaść coraz większy nacisk na reprezentacyjny wygląd budowli, natomiast kramy zaczęto przenosić do zabudowań dostawianych przy zewnętrznych elewacjach.
Po okresie wojny trzydziestoletniej spustoszone i zrujnowane miasto podupadło i zubożało. Dopiero w 1718 roku rozpoczęto barokową renowację, która niestety zatarła pozostałe jeszcze średniowieczne elementy wyglądu ratusza (między innymi późnogotyckie szczyty), przekształcane także w 1836 roku (powiększenie okien urzędów). Niestety radykalne zmiany we wnętrzach doprowadziły do zakłócenia statyki budynku, który musiał zostać poddany naprawie kosztem wyburzenia części gotyckich sklepień. Barokowe modyfikacje zostały zastąpione klasycystycznymi podczas przebudowy z lat 1898-1904. W latach 90-tych XX wieku odnowiono dachy, fasady i okna wykuszowe, a następnie cały budynek został odrestaurowany w latach 2017-2018.
Architektura
Ratusz z początku XV wieku składał się niedużego, prostokątnego budynku (późniejsze skrzydło wschodnie) oraz czworobocznej, początkowo niezbyt wysokiej wieży, pierwotnie mierzącej 24,4 metrów, dostawionej do północnego traktu budynku od zachodu. Wejście do budynku znajdowało się od północnego – wschodu i prowadziło przez dwie ostrołucznie zamknięte arkady. Otwierały się one w przyziemiu na dwunawową sień przykrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym osadzonym na masywnym środkowym filarze o ośmiobocznym przekroju i graniastosłupowym cokole, Sień sąsiadowała od północy z trójprzęsłowym pomieszczeniem, a od południa z pomieszczeniem dwuprzęsłowym. Obydwa pomieszczenia także zwieńczone były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi.
Wraz z ratuszem zbudowany został tzw. dom kupiecki. Tworzyły go dwa długie budynki na planie prostokątów (późniejsze skrzydła północne i południowe), dostawione do właściwego ratusza i wieży od zachodu. Obydwa dzieliły się w przyziemiu na jednotraktowe rzędy aż dziewięciu komór w każdym skrzydle, rozdzielonych za pierwszymi trzema komorami wąskimi, poprzecznymi korytarzami, ułatwiającymi komunikację między dwoma częściami rynku. W kwadratowych, sklepionych krzyżowo komorach znajdowały się sklepy, dostępne dwuramiennymi (siodłowymi) portalikami od strony wewnętrznego, otwartego jeszcze od zachodu dziedzińca. Ich oświetlenie zapewniały małe, wysoko umieszczone okienka, także przebite od strony dziedzińca.
Przed wybuchem wojen husyckich (lub tuż po ich zakończeniu, w latach 30-tych i 40-tych XV wieku) dobudowany został do południowego skrzydła domu kupieckiego drugi, szerszy trakt wraz z pierwotną, dwuprzęsłową kaplicą we wschodniej części. Dodatkowo najstarszą część ratusza poszerzono w kierunku dziedzińca o jeden trakt, tak że sień wejściowa otrzymała dwa dodatkowe przęsła (w sumie składała się już z sześciu przęseł sklepienia krzyżowo – żebrowego). Nowsza część sieni od starszej oddzielona została dwoma okazałymi, ostrołucznymi arkadami, arkady także utworzono od strony dziedzińca.
Na przełomie XV i XVI wieku ratusz miał już cztery dwukondygnacyjne skrzydła, założone na planie zbliżonym do wydłużonego prostokąta z lekkim wygięciem po stronie północno – wschodniej. Wraz z wieżą znajdującą się w pobliżu północnego narożnika otaczały one długi i stosunkowo wąski, trapezowaty dziedziniec. Na parterze bardziej reprezentacyjnego skrzydła wschodniego znajdowała się stara dwunawowa sień wejściowa do której przylegały spiralne schody prowadzące na piętro, do sali posiedzeń rady i do kancelarii, połączonej z pomieszczeniem na pierwszym piętrze północnej wieży, gdzie przechowywano archiwum miejskie i skarbiec. Parter północnego i południowego skrzydła budynku nadal służył jako kramy dla ołomunieckich kupców, krawców, sukienników, kuśnierzy, szewców, garbarzy i innych rzemieślników. Dwa podłużne skrzydła ratusza zostały połączone przez najpóźniejsze i najmniejsze skrzydło zachodnie, w którym rada miejska umieściła biura administracji miejskich majątków na piętrze oraz wagę miejską w przyziemiu. W części południowo – zachodniej ratusza urządzono miejskie więzienie. Znaczną część pierwszego piętra skrzydła południowego zajmowała dwunawowa, sklepiona sala sądu miejskiego. Na pierwszym piętrze skrzydła północnego mieścił się między innymi zegar astronomiczny i gotycka sala ceremonialna (dawniej zwaną Salą Publikacji), a po stronie południowo – wschodniej późnogotycka kaplica św. Hieronima.
Wieża oprócz pomieszczenia archiwum służyła także jako platforma wartownicza i ostrzegawcza. Wejście do niej znajdowało się od strony rynku w ostrołucznym portalu. Jej kondygnacje rozdzielono na zewnętrznych elewacjach gzymsami kordonowymi i przepruto pojedynczymi, niedużymi, prostokątnymi otworami okiennymi. Wewnątrz przyziemie oraz dwa górne piętra przykryto sklepieniem krzyżowym, wyżej natomiast zastosowano płaskie, drewniane stropy. W ścianach trzeciego piętra umieszczono wewnętrzne nisze, zaś w murze czwartego piętra znajdowała się latryna przykryta sklepieniem kolebkowym. Wieżę wieńczył drewniany ganek z którego straż mogła kontrolować miasto.
Późnogotycka kaplica otrzymała trapezoidalną nawę oraz prezbiterium umieszczone we wschodnim wykuszu. Po jego przeciwnej stronie, nad portalem wejściowym, umieszczono późnogotyckie freski ze sceną Sądu Ostatecznego. Sklepienie nawy utworzono w ten sposób, iż z dwóch dłuższych boków pięć żeber wypuszczono w górę, gdzie przecinając się utworzyły wzór sieci. W dwóch miejscach konsole służek sklepiennych udekorowano popiersiem młodszego mężczyzny i starszego mężczyzny z brodą. Jeszcze ciekawsze konsole zastosowano po bokach, gdzie zostały one „ucięte”, przez co jedno z dwóch spływających na każdą konsolę żeber niejako znalazło się w powietrzu. W prezbiterium zastosowano wzór dynamicznego sklepienia, utworzonego przez przecinające się i dzielące w wielu miejscach żebra. Niezwykle ozdobną elewację zewnętrzną otrzymał wykusz prezbiterium. Oparto go na maleńkiej konsoli, w której wyrzeźbiono popiersie brodatego mężczyzny, z którego w górę wyszły dwa przecinające się żebra, zwieńczone tarczami herbowymi. Główną część wykusza zajęły trzy duże, ostrołukowe okna, ozdobione całą gamą maswerków i laskowań oraz czterema maszkaronami.
Stan obecny
Ratusz zachował się do czasów współczesnych w formie otrzymanej na skutek wielu radykalnych nowożytnych przekształceń. Dlatego choć z grubsza zachował późnośredniowieczny układ i bryłę, to jednak utracił gotyckie cechy stylistyczne. Ze średniowiecznych elementów zachowała się kaplica św. Hieronima, której wykusz jest uważany za arcydzieło czeskiego późnego gotyku. Ponadto we wnętrzu ratusza zachowała się część z oryginalnych pomieszczeń wraz ze sklepieniami i portalami wejściowymi, w tym między innymi sala ceremonialna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fišera Z., Městské věže: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, Praha 2011.
Kauerová V., Historický a stavební vývoj Olomoucké radnice [w:] Obnova budovy radnice Olomouc, Vsetín 2020.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.