Historia
Miejskie obwarowania Nymburka prawdopodobnie zaczęły być budowane wkrótce po założeniu miasta przez króla Przemysła Ottokara II, czyli między 1265 rokiem a latami 70-tymi XIII wieku. Prace kontynuowano pod koniec XIII wieku za panowania syna Ottokara II, króla Wacława II, który zwolnił z tego powodu mieszczan na okres czterech lat z powinności podatkowych. W 1310 roku Nymburk musiał być już na tyle bezpiecznym i obwarowanym miastem, iż schronienie uzyskała w nim Elżbieta Przemyślidka po swej ucieczce z Pragi.
W pierwszej fazie miasto zabezpieczono z trzech stron, południe pozostawiając ochraniane przez rzekę i być może lżejsze obwarowania drewniano – ziemne. Dopiero w 1335 roku Jan Luksemburczyk nakazał wznieść murowane fortyfikacje także od strony południowej. W zamian pozwolił mieszczanom wykarczować trzy łany lasu królewskiego Komárov, a uzyskane polany przeznaczyć na pastwiska. Podobną darowiznę przekazał w 1343 roku margrabia Karol, późniejszy król Karol IV, choć efekty tych prac zniszczył wkrótce pożar miasta. Szkody zapewne w ciągu kilkunastu kolejnych lat osunięto, gdyż w 1362 roku władca włączył Nymburk do grupy miast które miały się zbroić i wyposażać na wypadek konieczności obrony ziem Królestwa Czeskiego.
Ciężkie czasy dla miasta nadeszły wraz z wybuchem wojen husyckich. W 1420 roku uciekły do niego rzesze katolickich księży, a Zygmunt Luksemburczyk osadził wewnątrz murów obronnych węgierski garnizon najeżdżający dobra prohusyckiego Hynka Bočka z Kunštátu. Już jednak rok później mieszczanie nymburscy w reakcji na upadek Kolína poddali się husyckim prażanom. Po ich stronie wytrwali do 1424 roku, gdy po bitwie pod Malešovem Nymburk zdobyły oddziały Jana Žižki, oswabadzając jednocześnie Hynka Bočka. Ten w 1426 roku podjął próbę zdobycia miasta, w trakcie której został śmiertelnie raniony, według kronikarza w trakcie starcia na terenie międzymurza pod jedną z miejskich bram. Wynikałoby z tego, iż obwarowania jeszcze przed wybuchem wojny lub w jej początkowym okresie rozbudowano o drugi, zewnętrzny pas obwarowań, choć główne prace budowlane nad zewnętrznym murem parchamu i jego basztami miały miejsce już w drugiej połowie XV wieku. Jako że atak z 1426 roku okazał się nieudany, Nymburk aż do bitwy pod Lipanami pozostał po stronie skrajnych husytów – Sierotek i Taborytów.
Po 1436 roku Nymburk należał do miast które zawarły umowę i pokój z cesarzem i królem Zygmuntem Luksemburczykiem, w zamian za co ten potwierdził ich przywileje. Gdy Zygmunt zmarł mieszczanie przeszli na stronę husyckiego króla Jerzego z Podiebradu, dzięki czemu także ten władca w 1470 roku potwierdził ich przywileje. Następnie Nymburk wspierał króla Władysława Jagiellończyka, co okupił zajęciem przez węgierskie wojska Macieja Korwina, choć uzyskał wdzięczność czeskiego władcy, który w 1481 roku nie tylko potwierdził ale i rozszerzył przywileje miasta. Okres względnego spokoju przerwany został na przełomie XV i XVI wieku konfliktem mieszczan z możnym Jiříikiem Kopidlanskim, a następnie reperkusjami spowodowanymi udziałem mieszczan w latach 1546 – 1547 w antyhabsburskim powstaniu. Z tego powodu w drugiej połowie XVI wieku obwarowania popadły w zaniedbanie, potęgowane pozwoleniami rady miejskiej na wznoszenie zabudowań przy wewnętrznych elewacjach kurtyn.
W XVII stuleciu średniowieczne mury były już nieco archaiczne i nie zdołały ochronić miasta przed Szwedami podczas wojny trzydziestoletniej. W jej trakcie prowadzono ostatnie prace modernizacyjne przy obwarowaniach, między innymi wzniesiono drewniane ganki na kurtynach, choć w czasie walk miasto i tak zostało spalone, ludność zmasakrowana, a mury zdewastowane. W XVIII wieku w trakcie wojny o sukcesję austriacką obwarowania były już w opłakanym stanie i nie mogły odgrywać żadnej roli. Poszczególne ich fragmenty zaczęto rozbierać w celu pozyskania materiału budowlanego i udrożnienia komunikacji. Ostatecznym ciosem był dla nich wielki pożar miasta w 1838 roku. Ostatnie rozbiórki przeprowadzono na początku XX wieku. W latach 1905–1909 pod nadzorem architekta Ludvíka Láblera zrekonstruowano fragment muru wraz z sześcioma basztami po stronie wschodniej dawnego obwodu.
Architektura
Obwarowania miejskie otrzymały kształt zbliżony do półokręgu z „prostym” odcinkiem przystawionym do rzeki Łaby. W rzeczywistości fragment ten był wielokrotnie załamany, a po stronie wschodniej z powodu koryta rzeki ścięty w kierunku północno – wschodnim. Łącznie średniowieczny obwód obejmował około 16,5 ha, przy czym pomieścił on teren starszej, obwarowanej osady z epoki brązu w części południowo – wschodniej założenia (około 4-5 ha), otoczonej od strony lądu przekopem. Choć nie wiadomo jak ten obszar dokładnie wyglądał w okresie rozrostu średniowiecznego miasta (przekop prawdopodobnie zanikł w XIV wieku), to z pewnością plan późniejszego Nymburka został mu podporządkowany, zwłaszcza, iż w pobliżu znajdowała się przeprawa przez rzekę. W jego centrum założono kościół farny, a w trzech kierunkach z placu kościelnego radialnie poprowadzono ulice wiodące do głównych bram miejskich. Rynek miejski wraz z ratuszem usytuowany został już poza najstarszym rdzeniem osady, po jej zachodniej stronie, zaś blisko narożnika południowo – zachodniego Nyburka, tuż przy obwarowaniach wzniesiono pod koniec XIII wieku klasztor dominikański. W mieście utworzono także szeroką uliczkę podmurną, zapewniającą szybki i łatwy dostęp do fortyfikacji w momentach zagrożenia, poprowadzoną na całym obwodzie, poza najbezpieczniejszą stroną południową skierowaną ku rzece.
Ponieważ w rejonie środkowej Łaby brakowało dobrej jakości kamienia, koloniści z okolic dolnego Renu wykorzystali do budowy muru obronnego cegły, które na szeroką skalę wykorzystywano w ich ojczyźnie. Lico mur obronnego zbudowano z bardzo solidnych, mocno wypalanych cegieł, podczas gdy rdzeń był mieszanką drobnych kamieni zalanych wapienną zaprawą. Na całym obwodzie mur miał prawie 1600 metrów długości, około 1,2-1,3 metra grubości w przyziemiu i osiągał wysokość 7-8 metrów. Powyżej cokołu mur znacznie się zwężał, dlatego pierwotnie nie został zwieńczony chodnikiem straży, ani nie był zabezpieczony zbędnym w takim wypadku krenelażem. Jego górną część stanowił pochyły w stronę miasta daszek, utworzony z 4-5 rzędów cegieł z których dolne tworzyły gzyms podokapowy. Nie ma pewności czy w takiej formie mur wzniesiony był na całym obwodzie, z pewnością wyglądał tak od strony rzeki.
Główny ciężar obrony miasta spoczywał na czworobocznych basztach wykuszowych, którymi wzmocniono obwód muru. Były one o 3 metry wyższe od korony murów (w sumie około 10 metrów wysokości) i otwarte od strony miasta. Miały taką samą grubość ścian jak przyległe kurtyny. Ich czołowe ściany otrzymały około 5,5 metra długości, boki zaś od 2,5 do 3 metrów. Wzniesiono ich około 45-50, rozmieszczonych dość regularnie co 20 metrów od strony zachodniej, północnej i wschodniej, natomiast nieregularnie i w większych odstępach od bezpieczniejszej strony wychodzącej nad rzekę. Jeśli niektóre odcinki muru zaopatrzone były w ganki dla straży w koronie, to baszty i tak nie miały z nimi połączenia, w celu uniemożliwienia przeciwnikowi wniknięcia na teren miasta po zdobyciu fragmentu murów. Pierwotnie nie posiadały również dachów. W XV-XVI wieku niektóre baszty mogły być podwyższane szkieletowymi nadbudówkami, pokrywane dachami (co widać na XVI-wiecznej weducie), a także zamykane od strony miasta tylną ścianą. Ich wnętrza dzielone były płaskimi, drewnianymi stropami maksymalnie na dwie kondygnacje i górną platformę bojową. Platforma ta chroniona była krenelażem, z pojedynczymi wolnymi przestrzeniami między merlonami z każdej z trzech stron. Elewacje baszt nie posiadały otworów strzeleckich, jedynie niektóre zaopatrzono w otwory połączone z wykuszami latrynowymi.
Do miasta można było wjechać czterema głównymi bramiami: Św. Jerzego (Svatojiřska) od strony zachodniej, Velelibską od północnego – zachodu, Bobnicką od północnego – wschodu i Łabską (Labskou) zwaną też Mostową od południa. Trzy z nich umieszczono w czworobocznych basztach bramnych (później poprzedzonych przedbramiami), natomiast bramę Mostową usytuowano w murze pomiędzy dwoma basztami o różnej wielkości. Brama ta strzegła drogi dojazdowej do miasta od strony Łaby i została wzniesiona w związku z budową drewnianego mostu w końcowej fazie fortyfikowania miasta około 1335 roku. Warto zauważyć, iż most został obwarowany także od strony południowego wjazdu, gdzie wzniesiono wieżę bramną – Zálabską. Ponadto na wschód od bramy Mostowej funkcjonowała jeszcze tzw. furta, wychodząca nad rzeczny bród (gdzie prawdopodobnie stał starszy most) i stykająca się z budynkiem uważanym za królewski zamek, tak zwanym Kamiennym Domem (w rzeczywistości najpewniej pełnił on funkcje starego ratusza, a później zbrojowni, a nie zamku). Furta pomimo swej deprecjonującej nazwy miała jednak formę baszty bramnej, podobnej do głównych bram, lecz pozbawionej przedbramia.
Brama Svatojiřska wzniesiona została na planie czworoboku o długości ścian wynoszącej około 9 metrów. Występowała ona w stronę przedpola przed kurtyny, podobnie jak baszty. Umieszczony w przyziemiu przejazd bramny zamykany był broną, osadzoną we wnęce o półkolistym zamknięciu. Bronę obsługiwał mechanizm linowy umieszczony w okienku nad portalem bramnym, który poprzedzony był prostym przedbramiem dobudowanym na późniejszym etapie rozwoju obwarowań. Przedbramie to zamykane było mostem zwodzonym chowanym do wnęki w ten sposób, iż zakrywało ostrołuczny portal bramny. Wnętrze baszty bramnej dzieliło się na płaskostropy przejazd oraz dwa piętra, połączone spiralną klatką schodową osadzoną w grubości muru północnego. Od strony miasta brama na poziomie pięter była otwarta.
Brama Bobnicka miała w planie podobny kształt do Svatojiřskiej, lecz była mocniej wysunięta w stronę przedpola. Z jej wschodniej ściany wysunięty był czworoboczny ryzalit mieszczący klatkę schodową obsługującą oba piętra, natomiast ze ściany czołowej wystawały dwie przypory pomiędzy którymi w rowkach opuszczana i wznoszona była brona (nie utworzono więc wnęki na bronę). Na poziomie pierwszego piętra, między ścianą boczną a klatką schodową umieszczono pod skosem otwór wejściowy. Nie było to jednak pierwotne wejście na piętro, któremu początkowo zapewne służyły drabiny, lecz być może przejście do wykusza latrynowego lub ewentualnie nowożytne przejście na utworzony na początku XVII wieku ganek w koronie muru obronnego. Brama Bobnicka od późnego średniowiecza posiadała także proste przedbramie, zamykane zwodzonym mostem osadzanym we wnęce wokół portalu wjazdowego. Nad nim na konsolach osadzony był drewniany ganek hurdycji, założony na całej długości czoła przedbramia.
Brama Mostowa jak wspomniano znacznie różniła się od pozostałych wjazdów do miasta. Tworzył ją przejazd utworzony w kurtynie muru, flankowany dwoma basztami o różnej wysokości. Niższa z nich mogła mieścić klatkę schodową wiodącą na ganek obronny ponad portalem bramnym i dalej do większej baszty, głównego dzieła obronnego bramy. Ponadto przy wschodniej, tylnej ścianie mniejszej z baszt znajdował się piętrowy budynek, prawdopodobnie powiązany z obsługą przejazdu bramnego.
Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa. Około drugiej połowy XV wieku przedpole zabezpieczono dodatkowym pasem obwarowań, przekopując drugą fosę i wznosząc na terenie pomiędzy obiema wodnymi przeszkodami, drugi, niższy pas muru obronnego. W ten sposób miasto zabezpieczono tylko od zachodu, północy i wschodu, pomijając z powodu braku miejsca część nadrzeczną. Fosa połączona została z rzeką zarówno po zachodniej jak i wschodniej stronie miasta. Wewnętrzna fosa oddzielona była od głównego muru wąskim pasem pustego trenu, zewnętrzna zaś oddzielona była niskim wałem, na którym właśnie posadowiono zewnętrzny mur. Wyróżniał się on konstrukcją z powodu użycia do jego budowy kamieni. Miał co najmniej 1,2 metra grubości i 2,9 metra wysokości. Według nowożytnych przekazów wzmocniony był basztami czy też bastejami o nieznanej formie.
Stan obecny
Obecnie najbardziej przykuwającym wzrok fragmentem obwarowań jest wschodnia część obwodu z sześcioma basztami, będąca jednak efektem częściowej rekonstrukcji z pierwszej połowy XX wieku. Warto pamiętać, iż pierwotnie mury nie posiadały krenelażu, a baszty mogły być nieco niższe. W nieco gorszym stanie mury miejskie można obejrzeć po stronie zachodniej przy ul. Hradební. Co ciekawe na całej części obwodu poza stroną południową zachował się podwójny pas nawodnionej fosy, nie przetrwała natomiast żadna z bram miejskich.
pokaż wschodni fragment obwarowań na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.