Historia
Budowę kościoła parafialnego w Nymburku, pierwotnie funkcjonującego pod wezwaniem św. Mikołaja, rozpoczęto prawdopodobnie wkrótce po założeniu miasta, w okresie panowania króla Przemysła Otakara II. Jako pierwsze pod koniec XIII wieku wzniesiono prezbiterium wraz z zakrystią, kaplicą Panny Marii Wiedeńskiej oraz kaplicą św. Doroty po południowej stronie prezbiterium. Po pożarze z 1343 roku kościół odbudowano pod patronatem arcybiskupa Jana Očki z Vlašimia, jako trójnawową bazylikę z północno – zachodnią wieżą, zwaną Starą lub Czerwoną.
W drugiej połowie XIV wieku kościół był przez mieszczan utrzymywany w dobrym stanie i cieszył się bogatym wyposażeniem. Za panowania Karola IV, po 1375 roku, zbudowano południowo – zachodnią wieżę, zwaną Białą z powodu użycia bloków piaskowca. Na początku XV wieku wybudowana została kruchta przy prezbiterium, a około 1500 roku wzniesiono dwie kruchty, osłaniające wejścia po stronie południowej i północnej.
W okresie wojny trzydziestoletniej z pierwszej połowy XVII wieku miasto zostało dwukrotnie zdobyte przez wojska saskie, co przyczyniło się do poważnych zniszczeń świątyni. W 1634 roku miało w niej zginąć ponad 200 szukających schronienia przed żołdakami mieszczan. By upamiętnić tą krwawą masakrę na zawsze zamknięto portal północny.
Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej kościół naprawiono, wprowadzając przy tym elementy barokowe, między innymi w sklepieniu prezbiterium i zwieńczeniach wież. W 1693 roku dzięki wsparciu finansowemu Leopolda I świątynię ponownie wyremontowano po zniszczeniach wywołanych pożarem z 1686 roku. W ciągu następnych lat w północną wieżę kościoła jeszcze parokrotnie uderzał piorun, w efekcie czego wielokrotnie palona konstrukcja zaczęła pękać. Początkowo była podtrzymywana przez masywną przyporę, jednak ostatecznie w 1846 roku rozebrano ją do poziomu gzymsu korpusu.
W latach 1862-1866 przeprowadzono częściową regotyzację budowli w której między innymi brał udział słynny architekt Josef Mocker. Biała Wieża otrzymała wówczas nowe zwieńczenie i neogotycką balustradę, a barokowe sklepienie prezbiterium zakryto niższym pseudogotyckim. Między 1913 a 1918 architekt Kamil Hilbert nadzorował kolejną przebudowę, w trakcie której usunięto neogotyckie modyfikacje i przywrócono wygląd zbliżony do pierwotnego. Na nowo sklepiono prezbiterium, usunięto północną przyporę, otworzono zamurowane okna, zrekonstruowano maswerki okienne i poddano renowacji portale. Kolejne prace renowacyjne prowadzono w okresie międzywojennym i po 1945 roku.
Architektura
Pod koniec średniowiecza kościół uzyskał formę trójnawowej bazyliki z wydłużonym prezbiterium po stronie wschodniej o szerokości i wysokości równej nawie głównej i zamknięciu wielobocznym. Fasadę zachodnią zwieńczono dwoma czworobocznymi wieżami: północną (zwaną Czerwoną) o konstrukcji ceglanej oraz południową (zwaną Białą), wzniesioną z piaskowca. Do prezbiterium po stronie północnej przystawiono dwuprzęsłową zakrystię i jednoprzęsłową kaplicę Panny Marii, natomiast po stronie południowej dwuprzęsłową kaplicę św. Doroty (zbliżoną wyglądem do północnej zakrystii) oraz kruchtę z początku XV wieku. Portale prowadzące do korpusu nawowego od północy i południa poprzedzono sklepionymi kruchtami pod koniec XV wieku.
Korpus nawowy został z zewnątrz opięty przyporami, pomiędzy którymi przepruto ostrołukowe okna z maswerkami. Z nich wyróżniono szczególnie duże okno w fasadzie zachodniej, usytuowane powyżej gotyckiego portalu wejściowego i poniżej zdobionego blendami szczytu. Wnętrze wszystkich naw przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, założonymi nad pięcioma mocno wydłużonymi przęsłami nawy głównej i zbliżonymi do kwadratów przęsłami naw bocznych, czterema na północy i czterema na południu. Żebra spięto zwornikami o motywach heraldycznych i roślinnych, opuszczono na wiązkowe służki nadwieszone na maswerkowych konsolach. W nawach bocznych żebra wniknęły w ściany, także na filarach zakończone zostały bezkonsolowo. Nawę główną otworzono na nawy boczne niewysokimi, ostrołucznymi, uskokowymi arkadami, opartymi na niskich filarach. Filary uzyskały wyjątkową formę, bowiem w stronę nawy głównej zwrócono je trzema bokami, a w stronę naw bocznych zwężoną częścią o czworobocznym przekroju, w narożnikach profilowaną uskokami.
Południowa Biała Wieża otrzymała cztery, oddzielone kamiennymi gzymsami piętra. Od strony południowej wzmocniono ją dwoma usytuowanymi ukośnie przyporami, które zwieńczono gotyckimi sterczynami. Podobnie dwie masywne przypory wieży północnej założono pod skosem, tak jakby powstały wcześniej niż nawy boczne. Każdą kondygnację wieży południowej przepruto ostrołukowymi, dwu i trójdzielnymi oknami, przy czym wyższe piętra posiadały coraz to większe okna, z najobszerniejszymi na kondygnacji zaopatrzonej w dzwony. Co więcej okna na dwóch najwyższych kondygnacjach ujęto archiwoltami osadzonymi na rzeźbionych wspornikach, a na najwyższym piętrze dodatkowo oflankowano je płaskorzeźbionymi sterczynami. Najwyższą kondygnację zwieńczyły narożne rzygacze odprowadzające wodę deszczową. Komunikację do drugiego piętra zapewniała klatka schodowa w ryzalitowej wieżyczce przy fasadzie zachodniej, do której wejście prowadziło pierwotnie z kaplicy w przyziemiu wieży.
Prezbiterium wzmocniono wysokimi, sięgającymi dachów przyporami, zbudowanymi częściowo z piaskowca. Ceglane ściany przepruto pomiędzy nimi dziewięcioma ostrołukowymi oknami osadzonymi w profilowanych ościeżach, w tym czterema wysokimi i wąskimi po stronie południowej i wschodniej oraz jedną cylindryczną rozetą po stronie południowej. Wnętrze chóru pierwotnie wieńczyło sklepienie krzyżowo – żebrowe rozpostarte nad dwoma przęsłami zbliżonymi do kwadratu, oraz sklepienie sześciodzielne nad wschodnim zamknięciem. Żebra opuszczono na wiązki służek poprowadzonych aż do posadzki i zakończonych zaoblonymi cokolikami. W miejscach przejść żeber w służki umieszczono dekorowane rzeźbionymi liśćmi kapitele z wielobocznymi abakusami. Jedynie przy arkadzie tęczy południową służkę zaopatrzono w smukłą głowicę maswerkową.
Kaplica południowa pierwotnie ozdobiona była polichromiami ściennymi. Przykryto ją nad dwoma przęsłami sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, a położoną obok kruchtę pierwotnie zwieńczono sklepieniem gwiaździstym. Północną kaplicę na prezbiterium otwarto szeroką arkadą i przykryto jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Stan obecny
Kościół św. Idziego posiada dziś niesymetryczną sylwetkę z powodu rozebrania wieży północnej. Południowa natomiast została nadbudowana w okresie nowożytnym, a spośród jej rzygaczy oryginalny zachował się tylko jeden. W XIX i na początku XX wieku odnowiono także elewacje kościoła, zwieńczenia przypór, oraz okna wraz z maswerkami, przy czym te ostatnie wykonano nawiązując do wyglądu oryginalnych. Widoczne wewnątrz prezbiterium sklepienie jest efektem renowacji, odnowiono też sklepienie północnej zakrystii. Całkowicie nowożytne jest sklepienie w południowej kruchcie przy prezbiterium, gdyż oryginalne gwiaździste usunięto w trakcie jednego z remontów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Strona internetowa hrady.cz, Nymburk, kostel sv. Jiljí.
Strona internetowa wikipedia.org, Kostel svatého Jiljí (Nymburk).