Historia
Zamek Nový Žeberk został wzniesiony w pierwszym dwudziestoleciu XIV wieku z fundacji Alberta z Žeberka lub jego następcy Oty z Bergova. Do niedawna często mylony z warownią w Starým Žeberku, Červenym Hrádkiem oraz zamkiem w Pyšné, był jednak osobną budowlą, potwierdzoną źródłowo po raz pierwszy w 1327 roku, jako własność rodu z Bergova. Jan Luksemburczyk nadał wówczas braciom Nowy i Stary Žeberk oraz miasto z zamkiem Bílin („belehnt die brüder von Lodenburg und Bergow ma den gütern Alt- und Neu-Seeberg und mit der stadt Belyn samt schloss”). Powodem budowy nowego zamku było zapewne usytuowanie Starego Žeberka zbyt daleko od centrum rodowego majątku, a być może także jego kłopoty z zaopatrzeniem w wodę na wysokim i trudno dostępnym wzgórzu.
W 1382 roku Starý i Nový Žeberk od Oty z Bergova kupił za 3140 kop groszy praskich starosta wrocławski Těma z Koldic. Tego samego roku król Wacław IV potwierdził sprzedaż i jednocześnie przyznał Koldicowi i jego spadkobiercom majątek jako lenno („die vesten Seeberg mit dem berg, dorauf sie gelegen ist, und mit dem berge, der der alde Seeberg heisset”). Ponieważ od tamtego momentu nie pozostawiono już żadnych wzmianek o dwóch zamkach, ale tylko o Žeberku, zakłada się że mniej wygodny i słabo dostępny Stary Žeberk został wówczas opuszczony.
Po 1395 roku Koldicowie często oddawali zamek w zastaw: Albrechtowi z Schauenforstu, Albrechtowi z Leisneku, Jindřichowi z Ervěnic, a po 1402 Albrechtowi z Dubé, komturowi zakonu krzyżackiego. W 1412 roku zastaw był spłacony, gdyż zamek dzierżyli dwaj burgrabiowie Koldiców, Kašpar i Jindřich z Gablence. Następnie od 1418 roku właścicielem zamku był Vít ze Šumburka, który połączył dobra Žeberka z Červeným Hrádkiem. Dzierżył on zamek jeszcze po wojnach husyckich, lecz przed 1454 rokiem właścicielem był już Albert z Konipas. Szesnaście lat później odnotowano informację o opuszczonej wsi Hrachovec, dawniej należącej do majątku Novego Žeberka. Przypuszcza się, iż zamek był już wówczas także niezamieszkany, do czego przyczyniło się połączenie dóbr i utrata przez Nový Žeberk funkcji centrum majątku.
Architektura
Zamek zbudowany został na wzgórzu o z grubsza trójkątnym rzucie, którego strome, miejscami skaliste stoki opadały na wschodzie i północnym – wschodzie ku dolinie strumienia Kundratickiego, a na południu ku jarowi oddzielającemu wzgórze od kolejnego wzniesienia. Po stronie północno – zachodniej nieco łagodniejsze stoki przechodziły w siodło (przełęcz) łączące się z główną częścią masywu Rudaw (Gór Kruszcowych).
Zamek składał się z dwóch części: górnej, usytuowanej w najwyższej części wzniesienia i położonego od północnego – wschodu niewielkiego, owalnego dziedzińca. Całość miała nieregularną formę dostosowaną do kształtu wzgórza. Górną zabudowę tworzył prostokątny w planie budynek mieszkalny o wymiarach 22 x 11 metrów. Dostawiony do niego główny mur obronny, wydzielający od północnego – wschodu wspomniany dziedziniec o owalnym czy też z grubsza trójkątnym kształcie, zakreślał maksymalne wymiary 41 x 30 metrów. Całość otoczona była przez zewnętrzny, niższy mur parchamu.
Ściany głównego budynku wzniesiono z kamienia łamanego, miejscami lekko opracowanego, łączonego wapienną zaprawą. Być może wzorem innych budowli tego typu jego najwyższa kondygnacja była konstrukcji drewnianej czy też szachulcowej. Dom najprawdopodobniej podzielony był w przyziemiu na trzy pomieszczenia, długości około 4,3, 4,8 i 7,2 metra. Od strony wschodniej do fasady budynku, a więc do ściany zwróconej ku dziedzińcowi, dostawiono przybudówkę, być może mającą formę ryzalitowej wieżyczki. Oświetlenie pomieszczeń zapewniały rozglifione okna, zapewne niewielkie w przyziemiu, większe na górnych kondygnacjach mieszkalnych. Co najmniej część z nich zamknięta była ostrołucznie z trójlistnymi maswerkami i zabezpieczona żelazną kratą.
Niżej położony dziedziniec otoczony był murem głównym i niższym murem zewnętrznym, przy czym parcham (międzymurze) było szerokie od południa, a bardzo wąskie z pozostałych stron. Odcinek południowy parchamu mógł być pośrodku wypełniony budynkiem lub przegrodzony dwoma poprzecznymi ścianami o niewielkiej, 1 metrowej grubości. Ponadto wschodnie narożniki parchamu, za sprawą kilkukrotnego załamania muru, przybierać mogły formę wysuniętych, otwartych od wewnątrz i niezadaszonych baszt. Wjazd do zamku prowadził przez nieduże, trójkątne w planie przedbramie po stronie północnej. Ewentualnie trójkątna budowla stanowiła dzieło obronne skierowane w stronę drogi dojazdowej, zaś sama brama znajdowała się po stronie wschodniej i wiodła poprzez parcham. Od wewnątrz do głównych murów obronnych przylegały dwa połączone ze sobą skrzydła zabudowań o wymiarach 37 x 9,5 metrów i 25 x 9 metrów, wypełnione licznymi pomieszczeniami o układzie jednotraktowym. Przypuszczalnie pełniły one funkcje gospodarcze (browar, piekarnia, stajnie, chlewy, domy służby itp.).
Zewnętrzną strefę obrony zamku stanowiła wykuta w skale fosa, ale utworzona tylko od strony wjazdowej, północnej. Jej szerokość wahała się od 4 do 8 metrów, skarpy były pochyłe a dno płaskie. Od strony kontrskarpy z fosą łączył się wał ziemny, który uzyskał maksymalnie 6 metrów wysokości od dna przekopu. Szczyt jego grzbietu tworzyła spłaszczona platforma o szerokości 2 metrów, którą zapewne biegł chodnik straży ukryty za drewnianymi obwarowaniami wzniesionymi na kamiennej podmurówce. Choć sam wał nie otaczał całego zamku to kamienno – drewniane fortyfikacje najpewniej zabezpieczały Nový Žeberk na wszystkich kierunkach, a co więcej w trzech narożnikach (od strony wschodniej, północno – zachodniej i zachodniej) przybierały formę wysuniętych w przedpole bastionów, przypuszczalnie wzniesionych w ramach rozbudowy z pierwszej połowy XV wieku. W części północnej w obwodzie obwarowań mogła się dodatkowo znajdować czworoboczna przybramna wieża konstrukcji kamienno – drewnianej. Północne zbocze wzgórza w celu ochrony drogi dojazdowej zostało dodatkowo ufortyfikowane dwoma liniami przekopów (o szerokości około 4 metrów i 5 metrów) i odpowiadającymi im długością ziemnymi wałami.
Zamek prezentował typ założenia z dużym, masywnym pałacem o wieżowym charakterze, wzniesionym jako budowla obronna i mieszkalna. Był to układ bardzo popularny już od drugiej połowy XIII wieku i przez całą pierwszą połowę XIV stulecia. Charakterystyczna była także chęć wzmocnienia obronności zamku zewnętrznymi fortyfikacjami w pierwszej połowie XV wieku, kiedy to na skutek rozwoju broni palnej zapewne utworzono drewniano – ziemne bastiony na kamiennej podmurówce (same obwałowania i przekopy mogły być jednak starsze). Być może z nieznanego powodu zewnętrzne fortyfikacje zamku z wałami i rowami, nigdy nie zostały całkowicie ukończone, bardziej jednak prawdopodobne, iż zwielokrotnienie przeszkód jedynie na odcinku drogi dojazdowej było celowe, gdyż właśnie tam naturalne warunki terenu najbardziej sprzyjały ewentualnym napastnikom.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych, w terenie widoczne są jedynie pozostałości ziemnych obwarowań i drobne kamienne relikty. Kolejne pozostałości murów zapewne skryte są pod zwałami ziemi, darni i gruzu z zawalonych partii budowli. Główny budynek mieszkalny zamku to dziś niewielkie, kilkudziesięciocentymetrowe, wystające ponad poziom terenu fragmenty lic trzech murów obwodowych. Ściana południowa najwyraźniej zawaliła się na całym odcinku w dół zbocza. Wstęp na obszar dawnego zamku jest wolny. Prowadzi do niego zielony szlak turystyczny z miejscowości Pyšné.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Sýkora M., Stavební podoba a historie hradu Nový Žeberk (okr. Chomutov), „Castellologica Bohemica”, 16/2016.