Historia
W 1358 roku margrabia morawski Jan Henryk, dokonał transakcji z zakonnikami premonstratensów z Louki nieopodal Znojma, którym oddał swą wieś Bantice, w zamian za Lukov i pobliskie wzgórze górujące nad rzeką Dyją. Wymiany dokonano w obecności świadków, pana Petra Hechta z Rosic i prepozyta olbramovickiego Bedřicha, bezpośrednio na wzgórzu będącym obiektem umowy, gdzie margrabia spotkał się z opatem i członkami konwentu premonstratensów. Celem wymiany była chęć wzniesienia niewielkiego zamku nazwanego Nový Hrádek, nad którym prace trwały już w momencie spotkania. Budowa zapewne nie trwała długo i musiała zostać ukończona w pierwszej połowie lat 60-tych XIV wieku. Nowa siedziba miała służyć władcy, zapalonemu myśliwemu, przede wszystkim w czasie polowań w okolicznych, gęstych lasach.
W 1375 roku następcą margrabiego Jana Henryka został jego syn Jodok. W odróżnieniu od ojca nie wpadł on w pasję łowiecką i prawdopodobnie nie interesował się w większym stopniu daleko usytuowany zamkiem. W 1403 roku Jodok sprzedał Lukov wraz z Novým Hrádkiem niejakiemu Přečkowi (Přechovi) z Kojetic. Około 1418-1419 Přeček zmarł, zaś Nový Hrádek przejął jego zięć, austriacki szlachcic Osvald z Eytzing, którego potomkowie dzierżyli zamek przez kolejne sto lat. Prawdopodobnie w czasach Osvalda lub ewentualnie Přečka z Kojetic, zamek został znacznie rozbudowany, ze względu na zmianę funkcji. Nie miał już zapewniać bezpiecznego, ale krótkotrwałego zakwaterowania w trakcie polowań, ale stał się rezydencją rycerską, przeznaczoną na stałe, wygodne i bezpieczne zamieszkanie rodziny właściciela. Miał także zapewnić nowym właścicielom niezbędne zaplecze gospodarcze, czemu służyło utworzenie podzamcza.
W XVI stuleciu i na początku XVII wieku właściciele zamku zmieniali się dość często. Eitzingerowie posiadali Hrádek do 1516 roku, kiedy to został sprzedany Adamowi z Bačkovic. Za sprawą Anny Bačkovskiej, żony Viléma Kuny z Kunštátu, następnymi właścicielami byli panowie z Kunštátu (1521-1549), następnie Krajířowie z Krajku (1549-1560) oraz Ditrichštejnowie (1568-1600). W 1617 roku właścicielem zamku został Volf Dětřich z Althanu, który połączył Nový Hrádek ze swym majątkiem we Vranovie. W 1645 roku, w końcowym okresie wojny trzydziestoletniej, zamek zdobyli i zniszczyli Szwedzi. Zrujnowana budowla została wówczas opuszczona, jedynie w pierwszej połowie XIX wieku w jej ruinach funkcjonowała leśniczówka. W latach 1945-1989 ruina należała do niedostępnej strefy przygranicznej, przez co ręka ludzka nie ingerowała w zabytkowe mury prawie przez pół wieku.
Architektura
Zamek zbudowano w najwyższym miejscu podłużnego grzbietu, w zwężeniu zakola rzeki Dyji. Położenie to zapewniało ochronę praktycznie z każdej strony, a zwłaszcza od północy i południa, gdzie skaliste skarpy opadały ku głębokiej dolinie rzecznej. Także od zachodu budowla była nieprzystępna ze względu na zakole Dyji i wysokie stoki wzgórza. Jedyna droga dojazdowa musiała zostać utworzona od wschodu, gdzie poprowadzona skalistymi stokami grzbietu zapewne omijała sąsiednie, nieco wyższe wzniesienie. W celu jej zabezpieczenie wykuto w skale poprzeczny przekop, z którego materiał posłużył do budowy murów. Również po przeciwnej, zachodniej stronie zamku margrabiego, skalną grań przecięto suchą fosą. Ponieważ nie spodziewano się stamtąd ataku, był to rów stosunkowo płytki i wąski.
Początkowo zamek zajmował niewielki obszar o wymiarach około 41 x 19 metrów. Składał się z dwóch pierścieni murów obronnych o kształcie owalu, wydzielających wewnątrz dziedziniec o długości około 26 metrów i szerokości 14 metrów. Mury zbudowano od strony obustronnego lica z kamienia łamanego o większych i mniejszych rozmiarach z przewagą orientacji poziomej, ale bez konsekwentnego wysiłku w ich ułożeniu. Wnętrze muru, lekko zwężającego się ku górze, stanowiły duże, zalane zaprawą wapienną kamienie. W dolnej części obu pierścieni ścian pozostawiono regularnie rozmieszczone otwory po wykorzystywanych w trakcie prac budowlanych rusztowaniach. W środkowej i górnej części muru otwory zostały zaślepione.
Wewnętrzny obwód masywnych murów miał 2,1-3 metrów grubości i aż 13 metrów wysokości, choć początkowo w XIV wieku był nieco niższy. Zwieńczony był chodnikiem dla obrońców i krenelażem, a jedynym otworem początkowo był duży portal wejściowy po stronie północnej. Jego drzwi zamykano ryglem zasuwanym do muru. Prowadziły one z międzymurza, bezpośrednio do piętra drewnianego budynku usytuowanego na dziedzińcu. Zewnętrzny obwód murów był nieco niższy – 7,5 metra wysokości, lecz o zbliżonej grubości wynoszącej 2-2,8 metra. Wydzielał on międzymurze o szerokości od 3,5 do 6 metrów, otaczające cały rdzeń zamku, choć później przegrodzone poprzeczną ścianą po stronie południowo – zachodniej. Wiązało się to zapewne z odgrodzeniem zbiornika na wodę, obok którego funkcjonowało również zejście do wykutego w skale lochu, zagłębionego pod rdzeń zamku. Bramę zewnętrzną, poprzedzoną mostem ponad fosą, umieszczono pierwotnie po stronie wschodniej. Odcinkowo zamknięty otwór przejazdu zamykany był zwodzoną kładką, obniżaną za pomocą liny lub łańcucha przez otwór w murze. Portal bramy był nieco cofnięty za lico ściany i zakończony dębowym nadprożem. U dołu, pod portalem, przez grubość muru przeprowadzono dwie masywne dębowe belki, które pełniły od zewnątrz funkcję podpór mostu zwodzonego. Po przebyciu zewnętrznej bramy podążano międzymurzem, prawdopodobnie po wznoszącej się drewnianej rampie, której belki mocowano w otworach w murze, aż do wspomnianego powyżej portalu w północnej części wewnętrznego obwodu.
Pierwotna zabudowa mieszkalna zamku była w całości konstrukcji drewnianej. Dopiero na skutek gruntownej przebudowy, rozpoczętej około lat 20-tych XV wieku, wzniesiono dwuprzestrzenny budynek w północnej części dziedzińca, sąsiadujące z nim od wschodu mniejsze, jednokondygnacyjne skrzydło, być może mieszczące kuchnię, oraz dom który wypełnił zachodnią część dziedzińca. Ponadto całkowicie zmieniono drogę wjazdową do zamku. Pierwotna brama zewnętrzna został zamurowana, w związku z przeniesieniem wjazdu na stronę południową. W wewnętrznym obwodzie muru przebity został nowy portal, usytuowany naprzeciwko głównego budynku mieszkalnego. Z racji dużej różnicy poziomu terenu, wejście do niego musiało prowadzić po drewnianej rampie, zakończonej przed portalem zwodzoną kładką. Nową bramę w murze zewnętrznym także zlokalizowano po stronie południowej. Być może poprzedzono ją niewielkim, pięciobocznym przedbramiem, umieszczonym na narożnym skalnym występie, skąd po drewnianej rampie lub moście przedostawano się na dolny dziedziniec. To południowe podzamcze miało za zadanie zapewnić zaplecze gospodarcze dla zamku. W jego południowo – wschodniej części wzniesiono prostokątny budynek oraz czworoboczną wieżę, otwartą od wewnętrznej strony i flankującą wjazd do zamku. Pogłębiony i poszerzony na 17 metrów przekop pokonywało się odtąd po długim drewnianym moście, osadzonym na dwóch murowanych filarach. Boki fosy zabezpieczono dwoma poprzecznymi murami, natomiast od strony wschodniej, dojazdowej, fosa sąsiadowała z wyrównanym terenem pod niskim wzniesieniem, z którego wiodła droga od starszej, wówczas już zamurowanej bramy. Wzniesienie to po zmianie drogi dojazdowej być może przeznaczono na górującą nad drogą strażnicę.
Zachodni budynek na zamku górnym powstał przez dostawienie muru odcinającego krawędź owalnego dziedzińca. Dom nakryty był dachem jednospadowym, nachylonym od elewacji muru obronnego do fasady, wykonanym z łupanych płyt kamiennych. Jego wnętrze prawdopodobnie pełniło funkcje gospodarcze. Główny budynek po stronie północnej posiadał lekko zagłębiony w gruncie parter oraz piętro. Parter dzielił się na dwa pomieszczenia, z których wschodnie, mniejsze, posiadało przejście do umieszczonej pod przyległym skrzydłem, przykrytej kolebką małej piwniczki. Do pomieszczenia wschodniego, a zrazem do całego budynku, wchodziło się natomiast poprzez portal znajdujący się pośrodku muru wschodniego, z poziomu terenu wyższego niż w części zachodniej dziedzińca. W narożniku południowo – wschodnim izby zachodniej wydzielono wnękę, pod którą umieszczono wejście do wykutej w skale piwniczki, usytuowanej częściowo pod parterem pomieszczenia wschodniego. Na piętrze w ścianie działowej znajdował się kominek, który służył jako palenisko dla pieca kaflowego w sąsiednim, zachodnim, najbardziej reprezentacyjnym na zamku pomieszczeniu. Utworzenie budynku północnego sprawiło, że pierwotna brama północna przekształcona została na przejście do wykusza. Pomiędzy dwoma głównymi budynkami znajdowały się dwa wykute w skale zbiorniki na wodę, wyłożone starannie ociosanymi, dużymi blokami kamiennymi. Ich objętość dająca maksymalnie 60 m3 musiała wystarczyć dla całego zamku, gdyż przekopanie studni wiązałoby się z wydrążeniem w skale ponad 80 metrów głębokości.
W XV wieku znaczącej rozbudowie uległo podzamcze wschodnie. Był to rozległy teren o długości 100 metrów i szerokości dochodzącej do 45 metrów, zaopatrzony w wysunięte w przedpole obwarowania. Początkowo drewniane, raczej skromne, zostały po wojnach husyckich przekształcone na murowane i wzmocnione około 1438 roku masywną podkowiastą wieżą, do budowy której materiał czerpano wykuwając w skale zewnętrzny przekop. Wieża pierwotnie była otwarta od strony dziedzińca. Flankowała drogę dojazdową, idącą południowo – wschodnim zboczem, przechodzącą dalej przez narożnik podzamcza wschodniego, a następnie poprzez fosę na podzamcze południowe.
W drugiej połowie XV wieku, z powodu szczupłości miejsca na zamku górnym, przy podkowiastej wieży zbudowano dwa krótkie skrzydła mieszkalne, starsze północne i nieco młodsze zachodnie. Wraz z wieżą zamknęły one niewielki wewnętrzny dziedzińczyk, dostępny przez przejazd w skrzydle zachodnim. Budynki posiadały trzy kondygnacje, zwieńczone drewnianymi gankami, umożliwiającymi obronę i przedostanie się do wnętrza zamkniętej już wówczas od tyłu wieży. Wzmocnieniu uległy również mury podzamcza wschodniego, a zwłaszcza południowo – wschodni odcinek drogi wjazdowej, który od tamtego czasu biegł długą szyją przedbramia, pod okiem obrońców na dwóch lub trzech czworobocznych basztach przy południowym murze podzamcza. W zachodniej części podzamcza, na terenie najstarszej drogi wjazdowej i strażnicy, około 1468-1469 roku zbudowany został na rzucie prostokąta gospodarczy budynek.
Najpóźniejszym elementem obronnym zamku była północno – wschodnia półkolista basteja z lat 20-tych XVI wieku, wyposażona w kluczowe otwory strzeleckie dla broni palnej. Zabezpieczał on nowy wjazd na teren podzamcza, który w tamtym okresie poprowadzono po północnej stronie grzbietu, gdzie omijał XV-wieczny kompleks budynków z cylindryczną wieżą i docierał do obszernego dziedzińca. Nowa brama poprzedzona była drewnianym, zwodzonym mostem nad przekopem. Jej celem było zapewne skrócenie drogi dojazdowej do zamku, która opadała na północne zbocze wzgórza w kierunku Lukova.
Stan obecny
Obecnie zamek znajduje się w stanie stosunkowo dobrze zachowanej trwałej ruiny, z całym obwodem murów rdzenia zamku i większością jego zewnętrznego pierścienia. Częściowo przetrwała nawet zabudowa wewnętrzna zamku górnego, choć zrujnowana i przekształcona w okresie renesansu, a także zdewastowana w okresie reżimu komunistycznego, kiedy to położony przy granicy z Austrią zamek nie był udostępniany turystom. W dobrym stanie przetrwał także późnogotycki kompleks budynków na podzamczu wschodnim. Nowy Hrádek jest obecnie otwarty dla zwiedzających w miesiącach letnich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Kroupa K., Hrad Nový Hrádek u Znojma, „Průzkumy památek XI”, 2/2004.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.