Historia
Prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku zbudowany został zamek Starý Herštejn, którego fundatorem mógł być Protiva z Herštejna wzmiankowany w 1272 roku. Budowla ta dała nazwę nieco późniejszemu zamkowi zwanemu Novým Herštejnem, powstałemu w pierwszej połowie XIV wieku, prawdopodobnie z fundacji Buška II z Velhartic. Był on synem komornika margrabiego Karola, noszącego to samo imię. Powstanie zamku miało miejsce w czasach największej pomyślności starego rodu, którego członkowie pod rządami Karola IV zostali obdarzeni wieloma urzędami. Po raz pierwszy nowy zamek wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1348 roku („de Novohyrstain”).
Po 1355 roku Nový Herštejn przeszedł w ręce Ješka z Velhartic, który przeprowadził lub ukończył zaczętą wcześniej przebudowę. Po śmierci Ješka w 1367 roku, zamek przez długi czas dzierżył jego syn, Jan z Velhartic. Wdał się on w spór z panami z Rožmberka, w wyniku którego w 1385 roku zdobyli oni Nový Herštejn, a Jana pojmali. W zamian za uwolnienie i odzyskanie zamku musiał on zapłacić 50 kop groszy. W latach 1397 – 1412 pełnił funkcję ławnika ziemskiego sądu i popadł w spór z bawarskim księciem Wilhelmem. Wiadomo, iż Jan z Velhartic żył jeszcze w 1435 roku, po którym konflikt z Bawarczykami kontynuował jego syn, również o imieniu Jan. W efekcie sporu, w 1474 roku Nový Herštejn został zajęty przez wojska księcia bawarskiego Albrechta, natomiast właściciel pojmany. Po trzech miesiącach Jan Herštejnský został zwolniony z więzienia, lecz najwyraźniej złamał warunki rozejmu, gdyż już rok później armia bawarska ponownie zdobyła i spaliła Nový Herštejn. Zamek został wówczas zniszczony do tego stopnia, że stał się niezdatny do zamieszkania, zaś zubożały Jan musiał przenieść się do dworu w pobliskim Lomcu. Nie zapłacił on również okupu, przez co konflikt z Bawarczykami tlił się do 1481 roku. Ostatnia informacja o Janie Herštejnskim odnotowana została w 1520 roku, kiedy to ścięto go na zamku praskim.
Na przełomie XV i XVI wieku zrujnowany Nový Herštejn został sprzedany Půcie Švihovskiemu z Rýzmberka. Ze względu na ważną strategicznie pozycję na granicy z Bawarią, nowy właściciel (lub jego syn Bretislav) odbudował zamek. Gdy jednak w 1508 roku Břetislav odzyskał rodowe gniazdo – zamek Rýzmberk, stracił zainteresowanie Herštejnem i ostatecznie sprzedał go w 1524 roku miastu Domažlice. Mieszczanie z obawy, by zamek nie stał się przyczółkiem dla rozbójniczych band, częściowo rozebrali jego obwarowania. W 1549 roku Nový Herštejn był już opisywany jako opuszczony.
Architektura
Nový Herštejn został założony na szczycie wzgórza, połączonego od południa płaskim siodłem z Novokdyňskim pasmem górskim. Zamek otrzymał obwód murów o kształcie zbliżonym w planie do trójkąta, z zaokrąglonym narożnikiem zachodnim i załamaną kurtyną muru po stronie wschodniej. Od strony północnej, południowej i zachodniej dodatkową ochronę zapewniała sucha fosa i ziemny wał. Brakowało ich tylko na wschodzie, gdzie bezpieczeństwo zapewniał stromy stok i którędy pod murami wiodła droga dojazdowa do zamku. Narożnik południowej części obwodu wzmocniono wciągnięta w obręb dziedzińca wieżą, a znajdujący się poniżej przekop, od strony drogi wjazdowej zamknięto krótkim odcinkiem poprzecznego muru. Bramę na dziedziniec zamkowy umieszczono w czworobocznej wieży, w narożniku po stronie północno – wschodniej. Kolejna czworoboczna wieża, podobnie jak poprzednie nie wysunięta przed sąsiednie kurtyny, zabezpieczała długi narożnik zachodni.
Wschodnią część dziedzińca zajmował masywny, czworoboczny (lekko trapezowaty w planie) budynek wieżowego charakteru (donżon), o wymiarach wynoszących 16,5 x 15,5 metra i grubości murów obwodowych około 2,3 metra. Oprócz osadzonego na skale przyziemia z płaskim stropem na wysokości 2,2 metra, budynek posiadał jeszcze dwa lub trzy piętra, także przykryte stropami belkowymi. Druga kondygnacja miała 2,8 metra wysokości, natomiast trzecia była jeszcze wyższa, gdyż jej strop założono na wysokości 3,2 metra. Ponad trzecią kondygnacją znajdowało się jeszcze drewniane lub szachulcowe poddasze z czterema narożnymi wieżyczkami oraz wysokim dachem. Wszystkie belki stropowe montowano w otworach w murze. Miały one stosunkowo duży przekrój (40 x 40 cm), ale w celu zapobiegania uginaniu (posiadły średnią długość 11,8 metrów) podparte zostały sosrębem i być może środkowym słupem. Komunikację pionową zapewniać mogły drabiny lub drewniane klatki schodowe.
W ciemnym przyziemiu donżonu jedynym otworem było wejście przebite w ścianie zachodniej. Posiadało ono bardzo małe wymiary (1,6 metra szerokości i 1,8 metra wysokości), być może było więc używane tylko w trakcie prac budowlanych. Wyższe kondygnacje doświetlono wąskimi, rozglifionymi do wnętrza otworami szczelinowymi, umieszczonymi ze wszystkich stron, za wyjątkiem południowej. Po stronie wschodniej na poziomie trzeciej kondygnacji, obok dwóch okien znajdował się ostrołukowy portal prowadzący do pomostu umożliwiającego przejście na sąsiedni budynek. Drzwi portalu można było blokować ryglem osadzanym w otworze w murze. Przyziemie i zapewne również druga kondygnacja pełniły funkcje gospodarcze (składy, spiżarnie). Mieszkalna mogła być trzecia kondygnacja, prawdopodobnie ogrzewana kaflowym piecem.
Budynek wschodni oddalony był od głównej wieży mieszkalnej jedynie o 4,5 metra, miał 8,5 metra szerokości i łączył się z obwodem murów obronnych, przed które był także wysunięty. Jego wnętrze, podobnie jak donżon, ogrzewał kaflowy piec. Część wystająca na zewnątrz zwieńczona była dwoma narożnymi, okrągłymi wieżyczkami. Ich dolna, położona na stoku część była pełna, bez żadnych pomieszczeń. Konstrukcja ta kontrolowała drogę dojazdową wraz z bramą do zamku i bocznym ogniem zabezpieczała pozbawioną fosy kurtynę wschodnią.
Stan obecny
Nový Herštejn to obecnie stosunkowo dobrze zachowana trwała ruina. Przetrwał rdzeń głównej wieży mieszkalnej (donżonu) ze ścianami dochodzącymi do 10 metrów wysokości (poziom trzeciej kondygnacji), większość murów obwodowych otaczających dziedziniec i pozostałości budynku obronnego po wschodniej stronie założenia. Ruiny zarośnięte są gęstą roślinnością i nieco zaniedbane. Wstęp na ich teren jest wolny, ale wiodąca do nich droga dość długa, prowadząca żółtym szlakiem od miasta Kdyně, a następnie czerwonym szlakiem turystycznym przez Podzámčí.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Kastl P., Obytné věže (donjony) vybudované ve 14. století a možnosti jejich stavebního provedení na příkladech šlechtických hradů v Plzeňském kraji, „Castellologica Bohemica”, 19/2020.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.