Historia
Nové Hrady zbudowano około połowy XIII wieku na mocno zalesionym, przygranicznym terenie, przy szlaku prowadzącym z Doudleby, przez Žár do austriackiego Weitra. Najstarsza informacja pisemna o zamku pojawiła się w dokumencie z 1279 roku w którym wymieniono Ojířa z Novégo Hradu, przedstawiciela możnego rodu Vítkovców, który najpewniej był jego fundatorem. Niedługo później, w 1284 roku po raz pierwszy wzmiankowana była osada Nové Hrady.
Na początku XIV wieku miejscowe dobra przeszły na rodzinę panów z Landštejna, a w 1359 roku Vítek z Landštejna sprzedał zamek Petrovi, Joštovi, Oldřichovi i Janovi z Rožmberka. Nowi właściciele nie mieszkali na stałe w Novych Hradach, choć z zamku uczynili centrum administracyjnego zarządzania pobliskich dóbr. W ich czasach Nové Hrady znacząco się rozwinęły, dobra powiększono, założono wiele nowych wsi, a w 1368 roku przyzamkowa osada otrzymała prawa miejskie i przed końcem tamtego stulecia własne mury obronne.
W okresie wojen z pierwszej połowy XV wieku zamek dzierżył zajadły wróg husytów, Oldřich z Rožmberka. Z tego powodu w 1423 roku Nové Hrady zostały zaatakowane przez bożych bojowników. Najazd ten był nieskuteczny, lecz ponowny przeprowadzono w 1425 roku i tym razem zamek oraz miasto zostały zdobyte, splądrowane i spalone przez Taborytów, choć nie obsadzili oni na długo zajętej warowni. Rožmberkowie odbudowali Nové Hrady, lecz w 1467 roku, w okresie walk zwolenników Jerzego z Podiebradów z przeciwnikami husyckiego króla, zamek został ponownie zniszczony, tym razem przez najemników Zdenka Konopišťskiego z Šternberka. Kolejną odbudowę przeprowadzono parę lat później za Jana z Rožmberka, a następnie za Voka II i Petra IV z Rožmberka pod koniec XV wieku.
W 1573 roku w zamkową wieżę uderzył piorun, który spowodował wielki pożar zamku i w efekcie wybuch prochu strzelniczego, który zniszczył najstarszą część zamku oraz uszkodził pozostałe budynki w takim stopniu, iż zamek stał się niezdatny do zamieszkiwania. Stan budowli dodatkowo pogorszyło trzęsienie ziemi w 1590 roku. Zniszczenia były tak duże, iż rozważano porzucenie zamku, lecz ostatecznie ówczesny właściciel, Petr Vok, postanowił przeprowadzić jego gruntowną renowację i odbudowę.
Po wymarciu po mieczu rodu Rožmberków w 1611 roku, na podstawie starej umowy o wzajemnej sukcesji z 1484 roku, zamek przeszedł na własność Jana Jerzego ze Švamberka. Jego syn Piotr ze Švamberka przyłączył się do powstania antyhabsburskiego, dlatego w 1619 roku Nové Hrady zostały oblężone przez cesarskiego generała Dampiera. Spalił on miasto, lecz zamku nie zdobył. Sztuka ta udała się pod koniec tamtego roku generałowi Buquoy, który zmusił garnizon zamku do kapitulacji. W zamian za wojenne zasługi Buquoy został nagrodzony przez Ferdynanda II Novym Hradem, choć zginął już w 1621 w trakcie walk o Nové Zámky. Kolejni przedstawiciele rodu Buquoy dzierżyli zamek aż do nacjonalizacji w 1945 roku.
Architektura
Zamek usytuowano na cyplu wzniesienia opływanego przez dwa potoki: Stropnicki od zachodu i w nieco dalszej odległości od północy oraz Novohradski po stronie południowej. Główna droga dojazdowa prowadziła od wschodu, z terenu na którym rozwinęło się obwarowane miasto. Pomiędzy nim a zamkiem w obniżeniu trenu znajdowało się jeszcze nieduże podzamcze. Nieregularny, wydłużony na linii północny – wschód, południowy – zachód obwód murów obronnych zamku otoczono fosą o 14–16 metrach szerokości i aż 14 metrach głębokości. Prawdopodobnie już od samego początku zamek otoczony był także drugim pierścieniem muru parchamu.
Dość nietypowo do zamku prowadziły dwie bramy: jedna po stronie północno – wschodniej a druga od południowego – zachodu. Ta pierwsza prowadziła w kierunku miasta, druga w stronę wsi Niederthal (dziś o nazwie Údolí), gdzie znajdowało się zaplecze gospodarcze zamku. Obie bramy ulokowano w czworobocznych wieżach bramnych, przy czym południowo – zachodnia została wzmocniona krótkim przedbramiem, od którego wychodził pierścień zewnętrznego, niższego muru parchamu. Wschodnią część dziedzińca zajmowała wolnostojąca cylindryczna wieża z XIII wieku i pałac przylegający do muru na południowym – wschodzie. W XIV i XV wieku kolejne budynki dobudowano po stronie północnej i zachodniej.
Pod koniec XV wieku główna brama północno – wschodnia została poprzedzona nowym, masywnym budynkiem bramnym, wysuniętym przed mur parchamu i poprzedzonym mostem zwodzonym przerzuconym ponad fosą. Bramę południowo – zachodnią zaopatrzono w jeszcze jedno przedbramię, a przylegający do nich zewnętrzny mur zaopatrzono w półkoliste basteje. Zabudowa mieszkalna zamku została znacznie powiększona przez wzniesienie nowego prostokątnego domu przy głównym murze obwodowym po stronie zachodniej. Zbudowano również w sąsiedztwie parchamu czworoboczny budynek kuchni z dużym kominem.
Sąsiadujące z zamkiem miasto otrzymało w planie gruszkowaty kształt, z rozszerzoną częścią wschodnią i ze zwężeniem zwróconym w stronę zamku. Jego mury obronne obejmowały obszar około 10 ha, mieszcząc centralnie położony kwadratowy rynek oraz kościół farny św. Piotra i Pawła w narożniku południowo – wschodnim, blisko obwarowań. Dwie bramy miejskie ulokowano na krańcach głównej drogi przelotowej wiodącej ze wschodu na zachód. Po północno – wschodniej stronie podzamcza była to położona w najniższym punkcie miasta brama Dolna, zaś po stronie wschodniej miasta brama Górna. Obie miały formę czworobocznych wież z przejazdami w przyziemiu. Dodatkowo na południu utworzono mniejszą furtę, prawdopodobnie małą furtę posiadało także samo podzamcze.
Obrona miasta spoczywała na pojedynczej linii muru obronnego, fosie i ziemnym wale, z których te dwa ostatnie elementy oddzielone były od muru wąskim pasem wolnego terenu. Mur miał około 1,5 metra grubości u podstawy. Nie wiadomo jak pierwotnie był zwieńczony, przypuszczalnie pod koniec średniowiecza posiadał zadaszony ganek i pełne przedpiersie ze strzelnicami przystosowanymi do ręcznej broni palnej. Prawdopodobnie obwód murów nie był wzmocniony systemem basztowym, choć na weducie z 1712 roku ukazano po stronie północnej jakieś dwie czworoboczne wieże. Fosa otrzymała około 10 metrów szerokości i opinała całe miasto, lecz nie była nawodniona.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych, niestety bez dwóch najstarszych elementów zniszczonych pod koniec XVI wieku: głównej wieży cylindrycznej i starego pałacu. Obecnie po odrestaurowaniu zarządzany jest przez Państwowy Instytut Dziedzictwa, który udostępnia go do zwiedzania turystom od kwietnia do końca października. Mury miejskie widoczne są obecnie na znacznych fragmentach dawnego obwodu, z większymi brakami jedynie po stronie północno – wschodniej. Niestety zachowane fragmenty są znacznie obniżone i przemurowane w stosunku do swej pierwotnej formy, nie przetrwała też żadna z bram ani furt (furta na podzamczu ma charakter nowożytny).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.