Historia
Nezamyslice po raz pierwszy pojawiły się na kartach źródeł pisanych w 1045 roku, jako majątek klasztoru benedyktynów w Břevnovie. Gotycki, murowany kościół zbudowano w osadzie na początku XIV wieku, zapewne na miejscu starszej świątyni romańskiej lub wczesnogotyckiej. Około drugiej połowy XIV wieku został on powiększony o drugą wieżę, zaś w 1390 roku, zapewne z powodu zwiększającej się liczby wiernych, został poddany gruntownej gotyckiej przebudowie i powiększeniu prezbiterium. Prace te zakończono na przełomie XIV i XV wieku.
Do 1420 roku Nezamyslice wraz z kościołem pozostawały w posiadaniu benedyktynów z Břevnova. Następnie król Zygmunt Luksemburczyk oddał miejscowe dobra w zastaw Janowi i Vilémowi z Rýzmberka, w zamian za zasługi z czasu wojen husyckich, a później przekazał rodzinie Švihovškich z Rýzmberka. Świątynia stała się wówczas centrum duchowego życia miejscowych dóbr, co znalazło wyraz w późnogotyckiej przebudowie jej korpusu na początku XVI stulecia za Půty Švihovskiego z Rýzmberka, prawdopodobnie przeprowadzonej dzięki umiejętnościom technicznym i doświadczeniu zdobytemu przy powstawaniu budowli franciszkańskich (Bechyně, Kuklov, Horažďovice). Badania dendrochronologiczne wykazały, iż jeszcze wcześniej, w latach 1483 – 1485, prowadzono prace remontowe przy wieży północnej kościoła, zaś około 1490 roku ufundowano w prezbiterium sakramentarium. Na początku lat 30-tych XVI wieku po raz kolejny poddano renowacji więźbę dachową kościoła nad korpusem nawowym.
W 1736 roku przeprowadzona została barokowa modernizacja kościoła, kiedy to między innymi dobudowano zakrystię, kruchtę i klatki schodowe. W nowej formie kościół przetrwał do 1800 roku, gdy podwyższono i zwieńczono nowym hełmem wieżę. Zabytkowy budynek został naprawiony w 1935 roku i w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu o wysokości 516 metrów n.p.m., charakteryzującym się stosunkowo stromymi stokami. Na początku XIV wieku składał się on z obszernej, prostokątnej w planie nawy o wymiarach około 14,5 x 21 metrów, przykrytej drewnianym stropem, oświetlanej od południa przez co najmniej trzy wąskie, ostrołuczne okna. Nie wiadomo czy jakieś okna przebito od strony północnej; tamtejsza ściana mogła być zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pełna. Po stronie wschodniej niski i szeroko rozwarty łuk tęczowy otwierał się na prezbiterium, oświetlane od południa dwoma oknami o kształcie podobnym do okien nawowych. Ubytki cokołu wskazywałyby, iż prezbiterium pierwotnie wzmocnione było przyporami o grubość 80-85 cm, które dzieliły wewnętrzną przestrzeń prezbiterium na wąskie, prostokątne przęsło zachodnie ze sklepieniem krzyżowym, oraz wschodnie przęsło zamknięcia, być może wielobocznego. Żebra sklepienia prezbiterium opuszczono na stożkowe wsporniki osadzone w murze obwodowym.
Od północy, na styku z nawą, prezbiterium sąsiadowało z czworoboczną wieżą, wzniesioną prawdopodobnie w tym samym czasie co nawa. Świadczył o tym sfazowany kamienny cokół, który płynnie przechodził od północnej ściany nawy do zachodnich, północnych i wschodnich murów dzwonnicy. Wnętrze przyziemia wieży, pełniące rolę zakrystii, dostępne było portalem z prezbiterium i początkowo nie podsklepione. Portal nietypowo przesunięto ku południowo – wschodniemu narożnikowi wieży, co mogło wynikać z umieszczenia w prezbiterium bocznego ołtarza. Wnętrze przyziemia wieży oświetlało wąskie prostokątne okno w osi ściany północnej, oraz drugie okno z półkolistym zwieńczeniem, usytuowane na zewnętrznej osi ściany wschodniej (wewnątrz przesunięte ku północy). Na piętra wieży przypuszczalnie wchodziło się z posadzki nawy kościoła, jako że dostęp przez zakrystię uniemożliwiała konieczność zabezpieczenia przedmiotów liturgicznych i innych kosztowności.
W drugiej połowie XIV wieku bryła kościoła powiększona została za sprawą niecodziennej rozbudowy o drugą wieżę, wstawioną w południowo – zachodni narożnik nawy. Nie wystawała ona od strony zewnętrznej poza obrys murów nawy, nie został bowiem naruszony ciągły, sfazowany cokół. Cel powstania drugiej wieży jest niezrozumiały, przy przyjęciu, iż rolę dzwonnicy pełniła wieża nad zakrystią. Być może pełniła funkcję strażniczo – ostrzegawczą, gdyż jej zwieńczenie według źródeł ikonograficznych stanowił szerszy od podstawy wieży drewniany lub szachulcowy ganek. Ponadto na pierwszym piętrze mogła funkcjonować empora lub jej część. Najpóźniej wraz z wieżą południowo – zachodnią powstał szczyt zachodni nawy wraz z portalem wejściowym na poddasze.
Pod koniec XIV wieku nastąpiła gruntowna przebudowa kościoła. Rozebrano wówczas wschodnią część prezbiterium, a na jego miejscu wzniesiono wyjątkową budowlę na planie równoramiennego krzyża, oddaloną północnym ramieniem od starszej wieży jedynie o 0,4 metra. Nowa część prezbiterium wyrastała ze stromych zboczy wzgórza, musiała więc zostać wzmocniona przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Pomiędzy nimi umieszczono dziewięć ostrołucznie zamkniętych okien, wyższych i szerszych niż starsze okna nawy, wypełnionych trójdzielnymi maswerkami. Prezbiterium od starszej części kościoła wyróżniało się także brakiem cokołu. Wnętrze przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, ale wschodnie przęsło nad ołtarzem głównym wyróżniono sklepieniami trójpodporowymi. Poza starszym przęsłem zachodnim żebra wsparto na smukłych, walcowych służkach sięgających posadzki, oraz spięto zwornikami, które zainstalowano nie tylko pośrodku poszczególnych przęseł, ale także w górnej części żeber jarzmowych, na obwodzie sklepienia krzyżowego środkowej części prezbiterium.
Przebudowa z końca XIV wieku oprócz utworzenia nowego prezbiterium, wiązała się również z dostawieniem dwóch masywnych, ukośnie położonych przypór przy zachodniej ścianie nawy kościoła. Wzniesiono je w podobnej konstrukcji co przypory prezbiterium, z dokładnie obrobione kwadr, przy brak cokołu. Ich budowa mogła mieć związek z problemami statycznymi korpusu, zwłaszcza przy dostawionej wieży południowo – zachodniej. Być może planowano też budowę symetrycznie ulokowanej wieży północno – zachodniej, ostatecznie nigdy nie zrealizowanej.
Na początku XVI wieku wnętrze korpusu podzielono na nawy oraz przykryto późnogotyckim sklepieniem sieciowym, wysklepkowym, rozpostartym nad trzema nawami o czterech przęsłach długości (jedynie w przyziemiu wieży południowo – zachodniej znajdowało się sklepienie krzyżowe). Od zewnątrz, po stronie północnej i południowej korpus opięto przyporami, a także przykryto dwuspadowym dachem. Co ciekawe mimo, iż miał on kalenicę założoną wyżej niż dach prezbiterium, to nawy były dużo niższe niż wschodnia część kościoła, pomimo że mur obwodowy korpusu podwyższono o około 0,5 metra, zakładając późnogotycki gzyms podokapowy wykonany z ceglanych kształtek. Dostawienie nowych przypór spowodowało usunięcie gotyckiego portalu wejściowego w południowej ścianie nawy i przebicie nowego, umieszczonego w tej samej ścianie ale nieco dalej na wschód. Drugie późnośredniowieczne wejście usytuowano po przeciwnej stronie, w murze północnym korpusu.
Stan obecny
Nezamyslicki kościół jest dziś cennym zabytkiem architektury gotyckiej o bardzo ciekawym, uzyskanym w okresie gotyku układzie, z zachowaną bryłą i wieloma detalami architektonicznymi. Niestety w trakcie barokowej renowacji przekształcono okna naw, dostawiono kruchtę, zakrystię i okrągłe wieżyczki ze schodami. Z okresu tego pochodzi również większość wyposażenia wnętrza kościoła. Bogata dekoracja maswerkowa okien prezbiterium zachowała się w całości tylko w trzech oknach: po stronie południowej i północnej oraz w północnej części ściany wschodniej. Nie przetrwała XIV-wieczna wieża południowo – zachodnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hostaš K., Vaněk F., Soupis památek historických a uměleckých v politickém okresu Sušickém, Praha 1900.
Lavička R., Nový pohled na stavební vývoj kostela Nanebevzetí Panny Marie v Nezamyslicích, „Památky západních Čech”, V/2015.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.