Historia
Kościół Wniebowzięcia Panny Marii w Neustupovie zbudowany został w XI wieku, a pod koniec XIII wieku przebudowany w stylistyce z przełomu romanizmu i wczesnego gotyku oraz powiększony. Pierwsza wzmianka o świątyni pojawiła się w źródłach pisanych w latach 80-tych XIII wieku, kiedy to wspomniany został „rector ecclesie in Nostupow“. W XIV wieku, zwłaszcza w jego drugiej połowie, kościół był już często odnotowywany w przekazach pisemnych. Neustupov należał wówczas do dekanatu Štěpánov, zaś kościół Wniebowzięcia Panny Marii płacił dziesięcinę papieską w wysokości 30–60 groszy, co było jedną z najwyższych kwot w okręgu.
W okresie pełnego średniowiecza patronat nad kościołem pełniło kilka miejscowych rodzin szlacheckich, które prawdopodobnie przejęły go pod koniec XIII wieku od kapituły wyszehradzkiej. W roku 1385 wśród donatorów kościoła był niejaki Mikuláš z Vlčkovic, natomiast w pierwszej połowie XV wieku Jan Unka z Neustupova. W latach 50-tych lub 70-tych XV wieku Neustupov przeszedł w ręce rodu Vidláków ze Slavkova, a następnie ich dziedziców Kaplířów z Sulevic, dla których kościół przez długi czas pełnił funkcję nekropolii szlacheckiej.
Z fundacji miejscowych rodzin po połowie XVI wieku przebudowano w stylistyce renesansowej nawę i apsydę. Ponadto przed 1677 rokiem dobudowano kruchtę, wówczas po raz pierwszy wzmiankowaną. W 1757 roku dobudowano zakrystię, a w 1773 roku poddano barokowej przebudowie i podwyższeniu wieżę. W 1876 roku gruntownie przebudowano na starszych fundamentach zakrystię. Do gruntownego remontu, połączonego z próbą częściowego przywrócenia dawnej formy kościołowi, a zwłaszcza jego wieży, przystąpiono w latach 20-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został w północno – zachodniej części osady, w miejscu za którym od wschodu teren zaczynał dość mocno opadać. Usytuowany był w narożniku podłużnego placu targowego o osi wschód – zachód, wokół którego skupiona była zabudowa mieszkalna osady. Po zachodniej stronie, w niewielkiej odległości od kościoła znajdował się dwór rycerski, a od drugiej połowy XV wieku murowany zamek, złożony z trójkondygnacyjnego i trójprzestrzennego budynku mieszkalnego. Zabudowania dworu prawdopodobnie częściowo otwierały się na północną elewację kościoła, z racji jego niezbyt dokładnego zorientowania względem stron świata.
Późnoromański, czy też wczesnogotycki kościół z końca XIII wieku uzyskał formę budowli jednonawowej na planie prostokąta o wymiarach 14,2 x 7,8 metra, z półokrągłą apsydą po stronie wschodniej i smukłą czworoboczną wieżą po stronie zachodniej. Wieża ta nie znajdowała się na osi fasady, lecz bliżej północnej elewacji, co wynikać musiało z powiększenia XI-wiecznego korpusu kościoła. Ta pierwotna budowla zapewne miała podobny układ przestrzenny do kościoła późnoromańskiego, składający się z takich samych elementów (wieży, pojedynczej nawy i apsydy), ale o znacznie mniejszych rozmiarach. W XIII wieku nawa uległa poszerzeniu ku południowi i zapewne przedłużeniu ku stronie wschodniej, gdzie wzniesiono nową dużą apsydę.
Wejście do nawy prowadziło od strony południowej przez wczesnogotycki portal. Kolejne wejście umieszczono w przyziemiu wieży. Jej dwa górne piętra przebito triforiami wychodzącymi na każdą stronę świata, natomiast dolne kondygnacje wąskimi otworami szczelinowymi. Apsydę doświetlało osiowe okno o półkoliście zamkniętej wnęce, ale z trójlistnym zamknięciem otworu, świadczącym o pojawiających się nowych trendach stylistyki gotyckiej. Być może podobne okna pierwotnie oświetlały też nawę. W jej wnętrzu pierwotnie założono drewniany, płaski strop, w przyziemiu wieży sklepienie krzyżowe, a w apsydzie konchę. Zachodnią część nawy wypełniała połączona z wieżą empora. Pierwotnie wejście do niej możliwe było północnym portalem na piętrze wieży, gdzie musiały znajdować się drewniane schody lub ganek wiodący do pobliskiego dworu.
Stan obecny
Średniowieczny charakter zachowała dziś jedynie wieża kościoła. Nawa, otoczona nowożytnymi aneksami od północy i południa, a także apsyda, zostały otynkowane, zaś w ich murach powiększono pierwotne otwory do formy dużych, półkoliście zamkniętych okien. Romańskie okno ze zwieńczeniem w formie trójliścia przetrwało na osi wschodniej apsydy. Pierwotne szczelinowe otwory widoczne są w elewacjach wieży, która posiada też odnowione przeźrocza na dwóch najwyższych piętrach i zamurowany pierwotny portal północny. Ponadto w nowożytnej kruchcie zachował się wczesnogotycki portal wejściowy do nawy. Wnętrze nawy przykrywa dziś sklepienie renesansowe. Ze względu na jego budowę przekształcona została arkada tęczy, której średniowieczna część zachowała się na poddaszu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kypta J., Šimůnek R., Veselý J., Kostel v Neustupově jako nekropole renesanční šlechty, „Průzkumy památek XXII”, 1/2015.
Podlaha A., Šittler E., Soupis památek historických a uměleckých v Království Českém, ročník 03. Politický okres sedlčanský, Praha 1898.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.