Historia
Miasto i zamek Náchod zostały założone około połowy XIII wieku, prawdopodobnie przez Hrona z rodu Načeraticów, który pisał się z niego w 1254 roku, choć nie można także wykluczyć fundacji królewskiej. Náchod usytuowano na ważnym strategicznie wzniesieniu Gór Orlickich, przy szlaku wiodącym z Pragi do Kłodzka i dalej do Polski, stanowił więc jedną z bram na Śląsk. Tak ważny ośrodek otrzymał kamienne mury miejskie w drugim lub trzecim dziesięcioleciu XIV wieku, zapewne w trakcie pierwszej poważnej rozbudowy zamku.
Spadkobiercy Hrona posiadali zamek i miasto do 1316 roku, kiedy to Ješek z Náchodu zamienił się z Janem Luksemburskim za Kostelec nad Černými Lesy, a król Jan pięć lat później przekazał zamek Hynkowi Berce z Dubé. Ród Hynka był w posiadaniu Náchodu do 1367 roku, po czym właściciele kilkukrotnie zmieniali się w niejasnych okolicznościach. Od 1392 zamek posiadał Jetřich z Janovic, a po jego śmierci w 1412 roku Náchod powrócił w królewskie ręce Wacława IV. Nie na długo jednak, gdyż monarcha oddał warownię w lenno swemu ulubieńcowi Jindřichowi Leflovi z Lažan, a ten po trzech latach sprzedał ją Bočkovi z Kunštátu i Poděbrad. W okresie tym zamek był parokrotnie rozbudowywany i wzmacniany.
Na wiosnę 1421 roku wpadło do Czech wojsko książąt śląskich zwalczające husyckich nieprzyjaciół. Zdobyte zostały Police nad Metují ale Náchod, choć pozbawiony początkowo wsparcia, zdołał się obronić. W 1425 roku Wiktoryn z Kunštátu potwierdził przywilejem náchodskiego burgrabiego Jindřicha z Janovic, który nakazał mieszczanom na własny koszt naprawić uszkodzone obwarowania miasta. Ci jednak powołując się na brak funduszy odmówili i zwrócili się o wsparcie do lennych zwierzchników. Remont obwarowań był naglący, gdyż już dwa lata później Ślązacy ponownie wyprawili się Náchod, spalili jego przedmieścia, zabili ludzi w podmiejskim szpitalu i pozostawili pod murami hufnicę, która miała kontynuować ostrzał. Pomimo tego Náchod aż do bitwy pod Lipanami pozostał we władaniu husyckich hejtmanów.
W 1427 roku zamek i miasto odziedziczył Jerzy z Podiebradów, późniejszy czeski król, jednak w 1437 roku warownię zajęli Taboryci pod dowództwem znanego hejtmana i najemnika w służbie polskich królów, Jana Koldy z Žampachu. Zarówno on jak i jego syn, Jan Kolda młodszy urządzali z Náchodu liczne zbrojne wyprawy łupieskie na swych politycznych i religijnych przeciwników. Doprowadziło to w 1441 roku do odwetowej ekspedycji czesko – śląskich wojsk Zygmunta Luksemburczyka, zakończonej zdobyciem i spaleniem, zarówno miasta jak i zamku. Grabieże Jana Koldy młodszego były jednak później kontynuowane, a Náchod odbudowany (prace remontowe przy murach miejskich i fosie odnotowano w 1447 i po pożarze z 1450 roku). Ostateczny kres położył awanturnikom król Jerzy z Podiebradów w 1457 roku, po prawie dwutygodniowym oblężeniu i zdobyciu zamku. Kolejne walki o Náchod miały miejsce w 1469 roku, gdy Ślązacy, stojący po stronie węgierskiego króla Macieja Korwina, podjęli próbę zdobycia miasta. Była ona nieudana, gdyż Náchod był dobrze uzbrojony, a mieszczanie posiadali dobrze zorganizowany system obrony, dodatkowo zmodernizowany na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to także zamek wzmocniono przystosowanymi do broni palnej bastejami.
Spadkobiercy Jerzego w 1497 roku sprzedali zamek rodzinie Špetlów z Janovic, po których w latach 1533–1544 Náchodem władali możni Pernštejnowie. Jan z Pernštejna sprzedał zamek Zikmundovi Smiřickému ze Smiřic, którego ród w trakcie długiego okresu posiadania warowni, przekształcił ją w renesansową rezydencję. Na początku XVII wieku Albrecht Jan Smiřický z Smiřic był mocno zaangażowany w powstanie przeciwko cesarzowi, ale na początku buntu poważnie zachorował i zmarł. Po klęsce powstania pod Białą Górą w 1620 roku, zamek przejął Albrecht von Wallenstein i wkrótce sprzedał Marii Magdalenie Trčkovéj z Lípy. Jej syn, Adam Erdman Trčka, podzielił los Albrechta Wallensteina i został zamordowany w Chebie w 1634 roku. W nagrodę za zdradę Wallensteina Náchod uzyskał wówczas Octavio Piccolomini de Arragona. Jego dziedzice posiadali zamek aż do 1783 roku, przyczyniając się do jego dalszej przebudowy. Oprócz wprowadzenia późnorenesansowego i barokowego wystroju oraz poprawy warunków mieszkalnych, usytuowano przy rezydencji również nowożytne fortyfikacje. Na decyzję tą wpływ mógł mieć nieudany atak wojsk szwedzkich na zamek w 1639 roku. W XIX wieku właścicielem Náchodu była Kateřina Vilemína Zaháňska, po której właściciele kilkukrotnie się zmieniali, aż do momentu gdy rezydencja została w 1945 roku skonfiskowana książętom Schaumburg–Lippe i przeszła na własność państwa.
Architektura
Zamek został wzniesiony na południowym krańcu wysokiego wzgórza, na północ od miasta Náchod. W swej najstarszej XIII-wiecznej fazie miał on z grubsza owalny kształt, utworzony przez obwód murów obronnych, ze zwężonym występem po stronie północnej, gdzie usytuowano poprzedzony przekopem wjazd na dziedziniec, umieszczony w prostokątnym budynku bramnym. Mniej więcej centralną część majdanu zajęła cylindryczna wieża – bergfried, o średnicy 11 metrów i grubości murów 3,5 metra. Główny budynek mieszkalny przystawiono do murów po stronie zachodniej. Wieża początkowo była wolnostojąca, lecz dość szybko dziedziniec przedzielono murem na linii wschód – zachód, który od północy stykał się z bergfriedem i wydzielał najbezpieczniejszą południową część zamku.
W XIV wieku zamek powiększono o drugi obwód murów obronnych, z grubsza powtarzający obrys wewnętrznych obwarowań i nadający całemu założeniu kształt zbliżony do trójkąta lub gruszki, ponieważ północno – zachodni kraniec został ścięty prostym odcinkiem grubego muru tarczowego. Miał on za zadanie chronić głębiej położoną część zamku przed ostrzałem z jedynej strony z której groziło nadejście wojsk nieprzyjaciela. Po stronie północno – wschodniej mur parchamu wzmocniono półokrągłą basztą wykuszową. Mniej więcej w tym okresie zamek połączono również z obwarowaniami miejskimi, które dochodziły do zewnętrznego muru warowni po stronie południowo – zachodniej i południowo – wschodniej, skąd opadały po wzgórzu w kierunku miasta.
Rozbudowa późnogotycka zamku przyczyniła się do powiększenia budynku pałacu po stronie zachodniej niewielkiego dziedzińca (na budowlę dwutraktową) i przesunięcie wejścia do rdzenia zamku w jego okolice. W XV wieku powiększono także północny budynek bramny i dostawiono zabudowania do muru tarczowego. Mur parchamu otrzymał drugą półkolistą basztę, tym razem po stronie zachodniej, a przede wszystkim został przedłużony od północy, gdzie wzniesiono masywną, cylindryczną basteję. Kolejne dwie budowle w postaci masywnych czworobocznych wież z zaokrąglonymi narożnikami, zbudowano po stronie południowej na stylu murów miejskich i obwarowań zamku. Po stronie północno – zachodniej na dalszym przedpolu zamku, wzniesiono cylindryczną, wolnostojącą wieżę, zapewne przystosowaną do użycia broni ogniowej.
Miasto usytuowano na zachodnim brzegu rzeki Metuji, po południowej stronie wzgórza zamkowego, które przewyższało Náchod o około 70 metrów. Zamek był więc kluczowy dla obronności miasta poprzez swoją dominującą nad nim pozycję. Obwarowania miejskie połączono z zamkiem dwoma kurtynami, które biegnąc w dół stoków obejmowały z grubsza owalny w planie kształt o powierzchni około 5,5 ha. Pośrodku miasta znajdował się kwadratowy rynek miejski z gotyckim kościołem św. Wawrzyńca pośrodku, otoczonym przez działki z zabudową miejską, pozostawiającą jednak miejsce na dookolną uliczkę podmurną. Od strony zamku miasto było otwarte, nie posiadało żadnych obwarowań po stronie północnej.
Mur miejski posiadał niezbyt dużą grubość, wynoszącą około 1,2 metra, oraz wysokość szacowaną na około 5,5 do 6 metrów. Zwieńczony był blankowanym przedpiersiem, przy czym merlony krenelażu najpewniej nie posiadały szczelin strzeleckich. Chodnik straży z racji niezbyt dużej grubości muru musiał być poszerzany drewnianym gankiem. W odstępach około 10-12 metrów mury wzmocniono obłymi, otwartymi od strony miasta basztami, wysuniętymi w przedpole i przewyższającymi sąsiednie kurtyny jedynie o około 1,5 metra. Sądząc po nowożytnych wedutach w późniejszym okresie przynajmniej część z baszt otrzymała szachulcowe nadbudowy i stożkowe dachy, była też zapewne zamykana tylnymi ścianami. Tak wyglądały dwie baszty cylindryczne wzniesione na stokach wzgórza pod zamkiem. Przed murem miejskim poprowadzona była fosa, częściowo nawodniona, ale dochodząca tylko do podstawy wzgórza zamkowego.
Do miasta wiodły dwie główne bramy: Krajska (Zamkowa) na zachodzie oraz Policka (Górna) na wschodzie. Oprócz nich komunikację ułatwiały mniejsze furty prowadzące do młynów nad rzeką: Górna na południowym – wschodzie i Dolna na południowym – zachodzie. Główne bramy miały formę czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu, poprzedzonych bliżej nieznanymi, prostymi przedbramiami.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych w formie nowożytnej rezydencji. W trakcie wielokrotnych, gruntownych przekształceń całkowicie zatracił on średniowieczne cechy stylistyczne, choć pod barokowo-klasycystyczną pokrywą z pewnością chowają się pierwotne mury, a ponad nowożytnymi dachami przebija się jeszcze przebudowana, XIII-wieczna wieża bergfriedu. Dla turystów zabytek otwarty jest od kwietnia do końca października w godzinach od 10.00 do 15.00 (do 17.00 w sezonie turystycznym), jednak nie we wszystkie dni tygodnia, dlatego wcześniej warto zajrzeć na oficjalną stronę zamku. Obwarowania miejskie zachowały się fragmentarycznie na stokach wzgórza w pobliżu zamku oraz pobliżu dawnych, niezachowanych bram miejskich. Po stronie zachodniej obwodu widoczne są dwie baszty z krótkimi odcinkami murów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.