Historia
Romański kościół we wsi Načeradec wzniesiono około połowy XII wieku, a po raz pierwszy wspomniano go w źródłach pisanych w 1184 roku. Wzmianka wiązała się ze śmiercią opata Gotšalka, którego ciało przewożono wówczas z Louňovic do Želiva. W trakcie podróży „in Nathseraz“ miała zostać odprawiona msza, która musiała mieć miejsce w romańskiej budowli. Pierwotny kościół został spalony w trakcie niepokojów po śmierci Przemysła Ottokara II w 1278 roku. W tymże roku biskup praski Tobiáš z Bechyně wydał dokument, udzielający czterdziestodniowego odpustu wszystkim, którzy przyczyniliby się do jego remontu i ponownego wyposażenia. W trakcie odbudowy ze zniszczeń spowodowanych pożarem, kościół zapewne został powiększony.
W drugiej połowie XIV wieku Načeradec rozwinął się ze wsi do formy niewielkiego miasta. Miało to miejsce między 1359 a 1365 rokiem, bowiem pod pierwszą z tych dat Načeradec nazwano villą, a pod drugą widniał już jako oppidum. Kościół w Načeradec należał do wąskiego grona najbogatszych far na terenie dekanatów štěpánovskiego i vltavskiego. Dwukrotnie został odnotowany w księgach dziesięcin papieskich. Patronat nad nim sprawowali wówczas panowie z Šelmberka oraz ród z Machlova, co więcej w latach 80-tych XIV wieku jako dobroczyńcy kościoła pojawili się jeszcze panowie z Vlašimia. To wyjątkowo duże nagromadzenie mecenatów, zapewne wpłynęło na intensywnie prowadzoną w drugiej połowie XIV wieku rozbudowę kościoła. W 1359 roku bracia Přibyslav, Heřman, Maršík, Beneš i Vítek Šelmberkowie wprowadzili do kościoła plebana, w tym samym roku kościół powiększono o kaplicę Panny Marii z inicjatywy proboszcza Jindřicha i Zčiša z Machlova, a sześć lat później Maršík i Vítek z Šelmberka mieli ufundować kaplicę Wszystkich Świętych. W 1378 roku Přibík z Šelmberka odnotowany został jako fundator prezbiterium (z powodu błędu pisarza wydarzenie to zapisano pod datą 1278).
W okresie wojen husyckich administrację świątyni przejęli kapłani utrakwistyczni, działający w Načeradec aż do 1624 roku. Cztery lata wcześniej kościół spustoszyły i obrabowały wojska węgierskie, natomiast dziewiętnaście lat później został splądrowany przez wojska cesarskie. W 1734 roku, w trakcie jednej z renowacji kaplica została połączona z zakrystią, natomiast nad nimi zbudowano oratorium. Pod koniec XIX wieku cmentarz wokół kościoła został zlikwidowany, mur cmentarny zaś zburzono. Przekształcono także wieżę wraz z jej oknami i przeźroczami. Ostatni większy remont budowli przeprowadzono po 1989 roku.
Architektura
Najstarszy kościół z XII wieku był małą budowlą z czworoboczną (zapewne prostokątną) nawą, smukłą wieżą na rzucie czworoboku od zachodu i półokrągłą apsydą po stronie wschodniej. Wejście do nawy prawdopodobnie znajdowało się po stronie południowej, ale po drewnianych schodach dostać się również można było od zachodu na piętro wieży. Piętro to otwierało się całą szerokością na nawę, którą w zachodniej części wypełniała murowana, podsklepiona empora. Wieża była początkowo pięciokondygnacyjna. Do jej przykrytego płaskim stropem parteru, oddzielonego od nawy solidną ścianą, wchodziło się poprzez otwór w suficie. Stropami rozdzielone były również górne kondygnacje. Za wyjątkiem portalu na piętrze i szczelinowego okna na parterze, elewacje wieży dzieliły tylko przeźrocza najwyższej kondygnacji, gdzie zawieszone były dzwony.
Pod koniec XIII wieku pierwotną nawę powiększono w stronę wschodnią i południową, nadając wczesnogotyckiemu, niskiemu korpusowi rzut kwadratu. Rozebrana musiała zostać też hipotetyczna romańska apsyda, ale nie wiadomo jaką formę uzyskało wczesnogotyckie prezbiterium. Następnie po północnej stronie nawy dostawiono kaplicę o dwóch przęsłach przykrytych sklepieniem krzyżowo – żebrowym, otwartą na nawę pozbawioną profilowania ostrołuczną arkadą. Krzyżowo – żebrowe sklepienie tej kaplicy spięto zwornikami z herbowymi znakami Šelmberków: głową dzika na jednym i pelikana karmiącego pisklęta na drugim.
W drugiej połowie XIV wieku wybudowano podłużne, wielobocznie zamknięte i nietypowo wyższe oraz dłuższe od nawy prezbiterium, przez co wschodnia część kościoła stała się większa od partii zachodniej. Prezbiterium opięto od zewnątrz cokołem, wzmocniono też sześcioma przyporami, pomiędzy którymi przebito wysokie i stosunkowo wąskie okna. Wewnątrz arkada tęczy oparta została na osi prezbiterium, nie nawy. Nad dwoma przęsłami założono sklepienie krzyżowo – żebrowe oraz sklepienie sześciodzielne nad wschodnim zamknięciem. W ścianach gotyckiego prezbiterium umieszczono armaria o dwuspadowym zwieńczeniu z płaskorzeźbionym liściem i tympanonem wypełnionym złożonymi dekoracjami o różnych formach trójliści. W południowym murze osadzono gotyckie sedilia o trzech ostrołukach z trólistnym maswerkiem i umieszczoną obok tarczą herbową. Tarczę utworzono gładką, a więc zapewne pierwotnie pokryta była polichromią.
W kolejnym etapie rozbudowy podwyższono mury obwodowe nawy, nad którą założono nowy dach i płaski strop, a także mury wieży, podwyższonej o jedną kondygnację. Ponadto przedłużona została kaplica północna, zajmująca wschodnią częścią większą partię północnej ściany prezbiterium (mogła to być kaplica Wszystkich Świętych z 1365 roku, choć kaplica o takiej nazwie równie dobrze mogła zaniknąć w trakcie budowy prezbiterium). Nie ma pewności czy w okresie gotyckiej rozbudowy kościół połączony był jeszcze ze wczesnośredniowiecznym dworem czy też niewielkim zamkiem, z którego panowie mieli dostęp na umieszczoną w zachodniej części nawy emporę.
Stan obecny
Obecnie kościół w dużej części posiada charakter budowli gotyckiej, niesymetrycznej ze względu na liczne przebudowy i stopniowe powiększanie bryły. Istniejąca wysokość i wymiary rzutu zarówno nawy, jak i prezbiterium w zasadzie odpowiadają stanowi z końca XIV wieku, natomiast aneksy północne uległy istotnym zmianom w wyniku przeróbek barokowych. Z pierwotnej romańskiej świątyni przetrwała tylko wieża, poddana dodatkowo nowożytnym przekształceniom. W jej przyziemiu przebito portal, przeźrocza odnowiono, a całość pokryto tynkiem, podwyższono i zaopatrzono w gzyms kapnikowy. Podobnie zmodyfikowana została gotycka część kościoła, zwłaszcza fasada zachodnia z nowymi portalami. Liczne gotyckie detale architektoniczne zachowały się we wnętrzu (sklepienia, służki, konsole, sedilia, armaria), włącznie z fragmentami malowideł ściennych w prezbiterium. Ze średniowiecza, prawdopodobnie z drugiej połowy XIV wieku, pochodzą kamienne płaskorzeźby, umieszczone wtórnie na północnej elewacji kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kypta J., Neustupný Z., Šimůnek R., Veselý J., Farní kostel sv. Petra a Pavla v Načeradci ve 12.-14. století, „Průzkumy památek XIX”, 2/2012.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Podlaha A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 35. Politický okres benešovsý, Praha 1911.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.