Historia
Zamek Hněvín (zwany również Landeswarte) został zbudowany w początkowym okresie panowania Wacława I, mianowicie w latach 30-tych XIII wieku, w ramach budowy sieci murowanych królewskich warowni, zastępujących anachroniczne już założenia grodowe. Pierwsza wzmianka o nim odnotowana została w przekazach pisemnych w 1248 roku, podczas buntu Przemysła Ottokara II przeciwko swemu ojcu Wacławowi, zakończonego klęską w bitwie pod zamkową górą i ukorzeniem przed ojcem. W pobliżu już od okresu wczesnego średniowiecza funkcjonowała przeprawa przez rzekę, odnotowana po raz pierwszy w 1040 roku, a także osada targowa, która po wzniesieniu zamku rozwinęła się w królewskie ufortyfikowane miasto Most.
Przemysł Ottokar II rozumiał militarne i gospodarcze znaczenie przygranicznego zamku, gdyż po objęciu samodzielnej władzy ustanowił jedenaście wsi wokół Mostu osadami służebnymi. Osiedleni tam manowie odbywali służbę wojskową na zamku i pomagali w funkcjonowaniu zwoływanego na nim sądu. Z 1267 roku dochowały się pierwsze informacje o królewskim burgrabim zarządzającym Hněvínem, którym był wówczas niejaki Hynek, zastąpiony w 1269 roku przez Dětřicha Špačka (Spatzmanna) z Kostelca. Po śmierci Ottokara II w 1278 roku w bitwie pod Suchymi Krutami, w królestwie nastał czas anarchii i wewnętrznych niepokojów. W ich trakcie w 1282 roku Hněvín zajęli najemnicy brandenburskiego margrabiego Ottona IV, rok później dzierżącego zamek na zasadzie zastawu. Na początku XIV wieku Hněvín znalazł się we władaniu margrabiego miśnieńskiego, który otrzymał go wraz z miastami Louny, Mělník i Litoměřice od Henryka Karynckiego w zamian za pomoc militarną. I tym razem, gdy w 1310 roku królem Czech został Jan Luksemburski, a władza ustabilizowała się, Hněvín powrócił w ręce królewskie. Kolejny zastaw zamku miał miejsce w 1397 roku, gdy Wacław IV za 8000 kop groszy oddał Most margrabiemu miśnieńskiemu, z zastrzeżeniem jednak wykupu w razie wojny lub zagrożenia. Zamek powrócił w ręce króla czeskiego w 1406 roku. Wkrótce potem, w 1413 roku został znów zastawiony, ale tym razem Martinowi Kladnému z Malešova, dzięki czemu pozostał zamkiem czeskim, a Most miastem królewskim.
Na początku okresu wojen husyckich, cesarz Zygmunt ze względów finansowych i wojskowych przekazał zamek i miasto w zastaw margrabiemu miśnieńskiemu. Hněvín stał się wówczas ważnym punktem strategicznym sojuszników Zygmunta przeciwko husytom w północno-zachodnich Czechach. Dowódcą oddziałów miśnieńskich w mieście został Dětřich z Witzleben, a na zamku wójt dolnołużycki Hanuš z Polenska oraz burgrabia Titus Gorenz. W 1421 roku wojsko husyckie pod wodzą Jana Želivskiego bezskutecznie oblegało Most, a następnie miesiąc później na łąkach między Mostem a Kopisty starły się wojska prażan z oddziałami katolickiego rycerstwa sasko-czeskiego. Bitwa została przerwana przez zapadający zmrok, który zmusił husytów do wycofania się. W 1439 roku na zamku zawarto tymczasowe zawieszenie broni między katolikami i Husytami, jednak zbrojne potyczki między Sasami a zwolennikami husyckiego króla Jerzego z Podiebradów trwały wokół miasta i zamku aż do 1452 roku. W 1455 roku w Moście wybuchł groźny pożar i chaos, wykorzystany przez stacjonujące niedaleko oddziały Jerzego z Podiebradów, które zajęły miasto. Sam zamek pozostawał jeszcze pod władzą saskiego garnizonu, lecz jego zwrot został ostatecznie uregulowany w 1459 roku, przy podpisywaniu pokoju w Chebie.
Jerzy z Podiebradów zapisał zamek swoim synom, ale w 1480 roku król Władysław II oddał go w zastaw burgrabiemu Karlštejna, Benešovi z Veitmile i jego synom. Od 1585 roku Hněvín stał się własnością Ladislava Popela z Lobkowic, prezydenta królewskiej komory. Jednak już w 1593 Ladislav został oskarżony o próbę buntu przeciwko Rudolfowi II, uciekł z kraju i został skazany zaocznie na śmierć oraz utratę mienia. Cesarz sprzedał zamek miastu Most wraz z pobliskim browarem, słodownią, owczarnią, lasem i podległymi mu wsiami za 69 480 kop miśnieńskich groszy. Z powodu strategicznego znaczenia warowni władca zaznaczył prawo pierwszeństwa wykupu, a miasto musiało utrzymywać na własny koszt garnizon zamku. W latach 90-tych XVI wieku na zamku założono również laboratorium alchemiczne, ufundowane przez cesarza Rudolfa II, w którym pracowali znani wówczas alchemicy: Anglik Edward Kelley i pochodzący z Cypru Marek Bragadino. Sam Kelley został później uznany za oszusta i uwięziony na zamku, gdzie zmarł.
Hněvín odegrał ważną rolę wojskową podczas wojny trzydziestoletniej. Już w 1620 roku po bitwie pod Białą Górą został zajęty przez Albrechta von Wallensteina i garnizon cesarski. W 1634 roku próbowali go zdobyć Szwedzi, jednak bezskutecznie. Także kolejne ich ataki z 1639, 1640 i 1645 nie przynosiły sukcesu, dopiero w 1646 roku, po ostrzale wojsk generała Carla Wrangela, cesarski garnizon poddał się. Na zamku umieszczono szwedzki garnizon w sile 200 żołnierzy, co stało się katastrofą dla miasta, grabionego i niszczonego przez liczne wypady zamkowej załogi. Chociaż Hněvín był blokowany przez armię cesarską do końca wojny, kordon ten był jednak nieszczelny. Szwedzi opuścili zamek dopiero w 1649 roku po podpisaniu pokoju westfalskiego. Mieszczanie Mostu wysłali wówczas do cesarza delegację z prośbą o zniszczenie zamku, który był dla nich źródłem wieloletnich nieszczęść. Cesarz spełnił ich prośbę w 1650 roku. Prace rozbiórkowe zakończyły się ostatecznie w 1653 roku.
Architektura
Zamek Hněvín został zbudowany na szczycie wysokiego wzgórza. Zapewniało ono widok na rozległą okolicę, bowiem stało samotnie, jedynie na południowym – zachodzie oddzielone było przełęczą od sąsiedniego wzniesienia. Pomimo przełęczy podejście od strony zachodniej było bardzo utrudnione, czy wręcz nawet niemożliwe, ze względu na skalne wysokie urwiska. Droga dojazdowa najpewniej prowadziła od południa, wzdłuż zbocza wzgórza, gdzie następnie serpentyną osiągała partię szczytową od strony wschodniej.
Kształt wzgórza oraz funkcjonujący na nim wcześniej gród nadały zamkowi kształt zbliżony w planie do trójkąta, z kurtyną południową lekko zaokrągloną. Wieżę główną usytuowano w narożniku północnym natomiast zabudowa mieszkalna stanęła przy kurtynach północno – zachodniej i północno – wschodniej. Wschodnią część zajmować mógł prostokątny w planie główny budynek mieszkalny, w którym przypuszczalnie mieściła się królewska aula i kaplica. Przykrywał go wysoki dach dwuspadowy oparty na trójkątnych szczytach, a elewacje zewnętrzne urozmaicały wykusze i ryzality. Po przeciwnej stronie mieścić się mógł młodszy gotycki pałac. Wieża miała rzut cylindryczny o średnicy około 12 metrów. Jej górna część nieco się zwężała, natomiast korona murów zwieńczona była krenelażem, być może machikułami i stożkowatym hełmem. Przy wieży i sąsiednich zabudowaniach funkcjonował niewielki dziedziniec, będący rdzeniem zamku.
Podzamcze prawdopodobnie ulokowane było w południowej, zaoblonej części założenia. Wjazd na jego teren znajdował się po stronie wschodniej, ale niewykluczone, iż dziedziniec osiągało się od zachodu, po pokonaniu drogi wzdłuż zewnętrznych obwałowań. W XV lub na początku XVI wieku mur południowy został wzmocniony półokrągłymi basztami lub bastejami oraz czworobocznymi basztami wykuszowymi, otwartymi od strony dziedzińca podzamcza. Całe założenie już od chwili powstania otaczała sucha fosa i ziemny wał.
Stan obecny
Widoczne dzisiaj zabudowania to w większości architektura nowożytna i współczesna, powstała po 1879 roku, gdy na miejscu zamku przeprowadzono budowę neogotyckiego pałacu. Powstał on na fundamentach i ruinach zamku średniowiecznego, dlatego ogólny układ oraz dolne partie murów mogą być oryginalne. Obecnie teren pałacu jest znacznie wyższy z powodu wyburzeń z XVII wieku, brak także fos do których zwalano niszczone mury. Relikty średniowiecznych murów zachowały się na odcinku zewnętrznego obwodu obronnego (dawne podzamcze), zostały jednak przemurowane i nadbudowane. Rezydencja znajduje się dziś w rękach prywatnych, funkcjonuje w niej hotel i restauracja.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Sýkora M., Castles of Northwestern Bohemia in the Middle Ages, „Architectus”, 4(68), 2021.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.