Historia
Pierwsza pisemna informacja o zamku pochodzi z 1289 roku, kiedy to dzierżył go Gerhard z Obřan. Z tego powodu niekiedy był on uważany za fundatora zamku, jednak skala założenia i podobieństwa do zamków typy kasztelowego, wznoszonych przez Przemysła Ottokara II, skłaniają do przypuszczeń, iż powstał on z inicjatywy królewskiej. Około 1313 roku ród z Obřan wymarł, a Moravský Krumlov przeszedł w ręce Jindřicha z Lipy, który otrzymał go od króla Jana Luksemburczyka. Uczynił on z Krumlova centrum swych licznych morawskich dóbr i rozbudował o mański system lenny. W 1346 roku podczas podziału rodowego majątku zamek otrzymał syn Jindřicha, Berchtold, który obdarzył zamkową kaplicę hojnym uposażeniem. W 1374 roku od Hynka z Lipy Moravský Krumlov przejęli panowie z Kravař. W okresie ich rządów miało dojść do renowacji lub rozbudowy zamku.
W 1422 roku Beneš z Kravař zezwolił na obsadzenie zamku przez garnizon husycki, który aż do 1429 roku miał w nim silny punkt oparcia. W 1425 roku w Krumlovie pochowany został nawet taborycki hejtman Bohuslav ze Švamberka, śmiertelnie raniony w trakcie oblężenia austriackiego miasta Retz.
Jan Jičínský z Kravař był ostatnim przedstawicielem rodu, po którym Moravský Krumlov dzierżyli do 1447 roku panowie z Cimburka, a następnie ponownie rodzina panów z Lipy. W drugiej połowie XVI wieku Pertold z Lipy przeprowadził gruntowną przebudowę zamku na renesansowy pałac. Główne prace budowlane miały miejsce w latach 1557–1562, a w ich efekcie znaczna część średniowiecznego zamku została zburzona. Zakończenie prac miało miejsce w 1593 roku.
Panowie z Lipy utrzymywali Moravský Krumlov do początku wojny trzydziestoletniej. Pertold Bohobud z Lipy zaangażował się w powstanie przeciwko cesarzowi za co został skazany na karę gardła, utratę dziedzicznego tytułu najwyższego marszałka królestwa Czech i konfiskatę majątku. Mimo iż wyrok śmierci ostatecznie został anulowany, Pertold musiał udać się na wygnanie do Węgier, a Moravský Krumlov w 1623 roku przypadł Gundakarovi z Lichtenštejna. Już dwa lata później zamek zniszczyli mu Szwedzi. Został odbudowany, a następnie za namową księżnej Marii Eleonory z Lichtenštejnu w latach 1773 – 1774 przebudowany w stylu barokowym. Przed drugą wojną światową ostatnim prywatnym właścicielem rezydencji była w latach 1908-1945 rodzina Kinsky. Skonfiskowany przez państwo, pałac został ponownie sprywatyzowany w 1992 roku.
Architektura
Zamek i miasto wzniesiono na terenie zwężenia lądu utworzonego przez rzekę Rokytná, wpadającego po stronie wschodniej w jej głębokie zakole. Zakole to zostało wypełnione zabudową miasta (około 16 ha), co uczyniło z całego założenia miejsce znakomicie chronione przez warunki naturalne. Zamek zarówno zabezpieczał miasto od jedynej przestępnej, zachodniej strony, a zarazem sprawował nad nim kontrolę. Pewną niedogodnością, szczególnie w okresie rozwoju broni palnej, mógł być fakt, iż teren po przeciwnej stronie rzeki oraz zachodnie przedpole zamku znajdowały się wyżej niż samo miasto.
Warownia otrzymała kształt wydłużonego czworoboku zbliżonego do prostokąta o wymiarach 54 x 39 metrów, otoczonego murami obronnymi o grubości 2,7 metra. Obronę wzmacniały cztery narożne, czworoboczne wieże z których jedynie północno – wschodnia wystawała lekko poza obwód murów. Pełniła ona rolę wieży bramnej, przed którą nawodnioną fosę pokonywano po drewnianym moście zwodzonym. Skierowana była ona wprost na miasto. Z pozostałych wież znane są jedynie wymiary południowo – zachodniej; była ona zbudowana na planie kwadratu o boku długości 9,5 metra. Główny budynek mieszkalny przystawiono do kurtyny wschodniej. Miał on w przyziemiu trzy pomieszczenia z których dwa sklepiono kolebkowo. Drugi mniejszy dom przystawiono do kurtyny południowej. Powstał on nieco później, lecz jeszcze w okresie gotyku. Także miał trzy pomieszczenia w przyziemiu.
Z obszarem rdzenia zamku stykały się dwa podzamcza. Północne prawdopodobnie miało murowane obwarowania, większe wschodnie było natomiast w większości zapewne konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Znalazła się na nich zabudowa gospodarcza z całym zapleczem potrzebnym do codziennego funkcjonowania zamku: stajniami, kuźnią, spichrzami, chlewami i domostwami służby.
Obwód murów miejskich dostosowany został w planie kształtem do stoków opadających ku rzece, przybierając owalną, wydłużoną formę. Po stronie północnej w pobliżu obwarowań znajdował się kościół parafialny św. Wawrzyńca (później pod wezwaniem Wszystkich Świętych), na zachodzie fortyfikacje miejskie łączyły się z zamkiem, we wschodniej części usytuowany był klasztor augustiański, a mniej więcej pośrodku komandoria krzyżacka i rynek, ulokowany nieco bliżej południowej części pierścienia obwarowań. Zabudowa miejska nie została odsunięta od murów, nie było wiec uliczki podmurnej.
Grubość powstałego prawdopodobnie w XIV wieku muru miejskiego dochodziła do 2 metrów. Jego pierwotna wysokość nie jest znana, wiadomo jednak, iż był zwieńczony krenelażem, który w odróżnieniu od wielu innych obwarowań miejskich, nie został przebudowany pod koniec średniowiecza w przedpiersie z otworami strzeleckimi. Mur nie był także wzmocniony basztami, zapewne uznano, iż warunki terenowe stanowią wystarczające zabezpieczenie, choć po stronie południowej drugi, zewnętrzny mur z okresu pohusyckiego utworzył wąski parcham (krótki fragment parchamu utworzono również na północy w pobliżu zamku, mógł on być jednak przedłużeniem murów zamkowych). W jego linii osadzono półokrągłe, otwarte od wewnątrz baszty, czy też basteje z promieniście przeprutymi otworami strzelczymi przystosowanymi do broni palnej. Miasto z powodu braku miejsca nie było otoczone przekopem.
Do miasta prowadziła zachodnia brama Tulešicka (Zamkowa), południowa Rakšicka wiodąca do przeprawy przez rzekę oraz mniejsza, choć zamykana na bronę, furta północno – wschodnia, będą prostym portalem przeprutym w murze. Bramę Rakšicką zabezpieczała boczna czworoboczna wieża, sam przejazd umieszczony był natomiast w niższym budynku bramnym, nie wystającym przed lico muru, lecz zaopatrzonym w bronę. Na przedpolu bramny Rakšickiej znajdowało się długie przedbramie z barbakanem lub okrągłą wieżą, przechodzące w dodatkową linię muru z czworobocznymi półbasztami, skierowaną ku rzece do miejsca przeprawy. Barbakan połączony był furtami z międzymurzem. Mniej wiadomo o wyglądzie bramy Tulešickiej. Z południowo – zachodnim narożnikiem zamku stykał się czworoboczny budynek bramny zaopatrzony w niszę na most zwodzony, przerzucany ponad przekopem zabezpieczającym miasto i zamek od zachodu. Za budynkiem bramnym droga wiodła rodzajem ufortyfikowanego korytarza ku wschodowi, omijając zamek od południa i zapewne rozwidlając się za nim na drogę prowadzącą do miasta i do zamku. Ta pierwsza mogła dalej mieć formę obwarowanego korytarza, rodzaj długiego przedbramia przed bramą Tulešicką.
Stan obecny
Gruntowną przebudowę renesansową zamku przetrwała jedynie wieża południowo – zachodnia, wieża bramna i część muru obwodowego na południu i wschodzie. Południowo-wschodnia wieża została obniżona i włączona w przekształconą zabudowę. Te radykalne zmiany zostały dodatkowo pogłębione przez przebudowy barokowe w efekcie czego zamek całkowicie zatracił pierwotne cechy stylowe. Obecnie znajduje się w rękach prywatnych, lecz odbywają się w nim wystawy, głównie sztuki współczesnej i inne wydarzenia kulturalne.
Mury miejskie przetrwały w mocno obniżonych w stosunku do stanu pierwotnego fragmentach, najdłuższych po stronie północnej i północno – wschodniej oraz na południowym – wschodzie w pobliżu klasztoru augustiańskiego. Na południowym – zachodzie obejrzeć można częściowo zachowaną basztę zewnętrznego muru obronnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.