Moravská Třebová – miejskie mury obronne i zamek

Historia

   Krótko przed 1270 rokiem Boreš z Rýzmburka założył miasto Třebová. W tym czasie na pobliskim wzgórzu (Třebovské hradisko) znajdował się zamek, zajęty i zniszczony w latach 1285–1286 przez Zawiszę z Falkenštejna. Gdy w 1325 roku zmarł ostatni przedstawiciel rodu (Boreš, kolejny o tym samym imieniu) miejscowe dobra przypadły prawem kaduka królowi Janowi Luksemburskiemu, a ten dwa lata później oddał je w zastaw Janowi Železnemu z Lipy. Prawdopodobnie to on zaczął budować nowy zamek, tym razem usytuowany na terenie miasta. Wspomniano go wraz z miastem po raz pierwszy w 1346 roku i ponownie 1365 roku, przy okazji sprzedaży margrabiemu morawskiemu Janowi Henrykowi. Od 1386 roku miejscowe dobra dzierżył już Heralt z Kunštátu, który od 1398 miał prawo ich dziedziczenia.
   W okresie wojen husyckich, w trakcie krucjaty zorganizowanej przez biskupa wrocławskiego Konrada w 1422 roku, burgrabia Bočka z Kunštátu, Hanuš Švarc, wydał zamek armii śląskiej, uniemożliwiając tym samym obronę mieszczanom. Uczynił to pomimo tego, iż panowie z Kunštátu byli zwolennikami husytyzmu, przez co w kolejnych latach mieszczanie obawiali się odwetu swych zwierzchników tak bardzo, iż zwrócili się nawet do biskupa o dokument zaświadczający o wydaniu zamku i miasta jedynie przez burgrabiego.
   Kolejna wzmianka informuje o zamku i jego ówczesnym właścicielu, Zdeňku z Postupic, pojawiła się w 1464 roku, gdy otrzymał on miejscowe dobra z rąk króla Jerzego z Podiebradów. W okresie wojen czesko-węgierskich Zdeněk Kostka pozostał wierny królowi Jerzemu, aż do bitwy pod Zvole w 1468 roku, w trakcie której poległ walcząc z armią  Macieja Korwina. Jego następcą został brat Albrecht, dla odmiany przeciwnik husyckiego króla Jerzego z Podiebradów.
   W 1486 roku zamek kupił Ladislav z Boskovic, który zwracał szczególną uwagę na swoją nową rezydencję. Przeprowadził wiele prac budowlanych, między innymi wznosząc pałac wschodni, kaplicę i budynek kuchni. Kolejne prace zainicjowały wielkie pożary miasta w 1509 i 1541 roku. W ich wyniku zamek nabrał cech późnogotycko – renesansowej rezydencji. Ladislav z Boskovic zmarł w 1520 roku, lecz jego syn Kryštof z Boskovic kontynuował prace budowlane, czyniąc Moravską Třebove swą główną siedzibą.
   Ród panów z Boskovic wymarł w 1589 roku, a jego majątek przeszedł na szlachecką rodzinę z Žerotína. Nowi właściciele na początku XVII wieku znacznie rozbudowali w duchu manieryzmu podzamcze. Zaangażowali się także w antyhabsburskie powstanie, zwłaszcza gdy Ladislav z Žerotína został naczelnikiem zrywu na Morawach. Z tego powodu po klęsce pod Białą Górą w 1620 roku, zagrożony karą śmierci, Ladislav udał się na emigrację. Jego majątek został skonfiskowany i sprzedany rodzinie z Lichtenštejna, przy czym Moravská Třebová została w 1643 roku splądrowana przez wojska szwedzkie. Zabrali oni większość bogatego wyposażenia i dzieł sztuki, a bogata biblioteka zamkowa, co prawda została wpierw przewieziona do Mikulova, ale i tak stała się łupem Szwedów jeszcze w tym samym roku. Kolejnym wielkim ciosem dla zamku był ogromny pożar z 1840 roku w trakcie którego zabytek praktycznie całkowicie został spalony. Po ugaszeniu dużą część zabudowy, włącznie z najstarszym skrzydłem południowym, wyburzono.

Architektura

   Średniowieczny zamek usytuowano w południowo – wschodnim narożniku ufortyfikowanego miasta. Miał on w planie kształt nieregularnego sześcioboku o wymiarach około 43 x 38-44 metry wyznaczonego przez pierścień murów obronnych. Główną bramę wjazdową umieszczono po stronie północnej, wychodzącej w kierunku miasta. Flankowała ją narożna, czworoboczna (nieregularna w planie) wieża, nie wystająca poza obwód murów. Przeciwległą stronę dziedzińca na całej szerokości zajął podpiwniczony główny budynek mieszkalny o czterech pomieszczeniach w przyziemiu. Przed połową XV wieku jego narożniki zostały wzmocnione ryzalitowo wysuniętymi czworobocznymi wieżyczkami. Dwoma po stronie południowej i jedną od wschodu. Całość założenia otaczał już wówczas drugi pierścień murów oraz fosa, a po stronie północnej znajdowało się podzamcze.
   W drugiej połowie XV wieku za Ladislava z Boskovic powiększono na zamku zabudowę mieszkalną wznosząc drugie skrzydło rezydencjonalne po stronie wschodniej dziedzińca. Potrzeby mieszkalne najwyraźniej nadal nie zostały zaspokojone, gdyż jeszcze pod koniec stulecia na terenie północnego parchamu zbudowano skrzydło północne, zaopatrzone w przyziemiu w przejazd bramny. Jego portal datowany jest na 1492 rok. Na zamku umieszczono wówczas także kaplicę, która najprawdopodobniej znalazła się w starym skrzydle południowym. Zgodnie z opisami jej wnętrze oświetlało pięć wysokich, ostrołukowych okien, a prezbiterium zapewne wystawało w formie wykusza w stronę fosy. Wnętrze zwieńczono sklepieniem żebrowym. Zamknięcie zabudowy wokół dziedzińca nastąpiło po 1520 roku wraz ze wzniesieniem najskromniejszego (gospodarczego) skrzydła zachodniego. Ze skrzydłem południowym łączył go, jeszcze późnogotycki, drewniany krużganek, osadzony na kamiennych filarach. Około 1500 roku przy północno – zachodniej wieży do muru obronnego dostawiono wielki, czworoboczny budynek kuchni, który zajął miejsce na terenie parchamu. Jej komin stał na czterech słupach, zachowanych na poziomie piwnicy.
   Miasto o powierzchni 10 ha ulokowane zostało nad rzeczką Třebovka, która otaczała je wraz z zamkiem od strony południowej i wschodniej, łącząc się na północnym – wschodzie z potokiem Kunčinskim. Układ miasta był regularny, czworoboczny z kwadratowym w planie rynkiem pośrodku, kościołem parafialnym po stronie południowej i zamkiem w narożniku południowo – wschodnim oraz podzamczem od strony miasta. Małe parcele przylegały do obwarowań miejskich, przez co miasto nie posiadało uliczki podmurnej, natomiast od strony zamku najpewniej dzielił je jedynie przekop. Nie jest znany sposób połączenia murów miejskich z murami zamku.
   Obwarowania miejskie składały się z głównego muru obronnego, zewnętrznego muru parchamu, suchej fosy i ziemnego wału. Mur głównego obwodu miał około 1,8 metra grubości oraz nieznanej formy pierwotne zwieńczenie (na nowożytnych wedutach przedstawione jest jako proste, zadaszone przedpiersie przeprute otworami strzeleckimi). Prawdopodobnie nie był wzmocniony basztami. Międzymurze miało od 8 do 10 metrów szerokości i opinało całe miasto, zaś mur zewnętrzny otrzymał 0,9-1 metr grubości. Był on przepruty otworami strzeleckimi na wysokości stojącego człowieka, przystosowanymi do ręcznej broni palnej, przeprutymi co około 3,5-5 metrów. W linię muru zewnętrznego wstawiono półokrągłe, otwarte od wewnątrz baszty, czy też basteje, na północy i zachodzie oddalone od siebie co około 60 metrów (nie wiadomo, czy umieszczone były na całym obwodzie).
   Do miasta prowadziły dwie bramy: Dolna na północy i Górna na zachodzie oraz furta znajdująca się pod kontrolą zamku. Obie były czworobocznymi wieżami bramnymi, od schyłku średniowiecza poprzedzonymi barbakanami wysuniętymi ku przekopowi.

Stan obecny

   Do dnia dzisiejszego zamek przetrwał w formie nowożytnego pałacu. Z pierwotnej i późnogotyckiej zabudowy zachowały się jedynie dwa pomieszczenia w piwnicy i przyziemiu skrzydła południowego oraz częściowo skrzydło wschodnie z tzw. Salą Rycerską ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym z końca XV wieku. Ocalałe wnętrza udostępnione są dla zwiedzających. Prezentowane są w nich ekspozycje przedstawiające rozwój zamku i styl życia mieszczan od XV do początku XX wieku. Wśród eksponatów muzealnych znajdują się rzadkie gobeliny zakupione przez Ladislava z Boskovic i oryginalne marmurowe portrety z 1495 roku.
   Obwarowania miejskie zachowały się w długich fragmentach z każdej strony dawnego obwodu, lecz nigdzie nie osiągają pierwotnej wysokości. Widoczne są również dwie basteje zewnętrznego muru obronnego, nie przetrwała natomiast żadna z bram miejskich.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.