Historia
Miasto Třebová założył na krótko przed 1270 rokiem Boreš z Rýzmburka, przodek rodu Hrabišiców, albo król Wacław II pod koniec XIII wieku. W tym czasie na pobliskim wzgórzu znajdował się gród, czy też zamek, zajęty i zniszczony w latach 1285-1286 przez Zavisę z Falkenštejna. Gdy w 1325 roku zmarł ostatni przedstawiciel rodu zwany Boreš, kolejny o tym samym imieniu, miejscowe dobra przypadły prawem kaduka królowi Janowi Luksemburskiemu, a ten dwa lata później oddał je w zastaw możnemu Henrykowi z Lipy. Prawdopodobnie to on zaczął budować nowy zamek, tym razem usytuowany na terenie miasta, które również w tym okresie mogło zostać ufortyfikowane. Zamek wspomniano wraz z miastem po raz pierwszy w 1346 roku i ponownie w 1365 roku, przy okazji sprzedaży margrabiemu morawskiemu Janowi Henrykowi. Od 1386 roku miejscowe dobra dzierżył już Heralt z Kunštátu, który od 1398 miał prawo ich dziedziczenia.
W okresie wojen husyckich, w trakcie krucjaty zorganizowanej w 1422 roku przez biskupa wrocławskiego Konrada, burgrabia Bočka z Kunštátu, niejaki Hanuš Švarc, wydał zamek armii śląskiej, uniemożliwiając tym samym obronę mieszczanom. Uczynił to pomimo tego, iż panowie z Kunštátu byli zwolennikami husytyzmu, przez co w kolejnych latach mieszczanie obawiali się odwetu swych zwierzchników. Ich strach był tak duży, że zwrócili się nawet do biskupa o dokument zaświadczający o wydaniu zamku i miasta jedynie przez burgrabiego, bez ich zgody. Kolejna wzmianka o zamku i jego ówczesnym właścicielu, Zdeňku z Postupic, odnotowana została w 1464 roku, gdy otrzymał on miejscowe dobra z rąk króla Jerzego z Podiebradów. W okresie wojen czesko-węgierskich Zdeněk Kostka pozostał wierny królowi Jerzemu, aż do bitwy pod Zvole w 1468 roku, w trakcie której poległ walcząc z armią Macieja Korwina. Jego następcą został brat Albrecht, dla odmiany przeciwnik husyckiego króla Jerzego z Podiebradów.
W 1486 roku zamek kupił Ladislav z Boskovic, który do swojej nowej rezydencji przywiązywał szczególną wagę. Przeprowadził wiele prac budowlanych, w efekcie których gruntownie przekształcony zamek uzyskał formę późnogotyckiej budowli z pierwszymi wczesnorenesansowymi detalami architektonicznymi. Z fundacji Ladislava między innymi zbudowano skrzydło wschodnie, skrzydło północne, kaplicę i budynek kuchni. Prawdopodbnie za Ladislava wzmocniono też obwarowania miejskie, zwłaszcza poprzedzone późnogotyckimi barbakanami bramy. Kolejne prace zainicjować mogły wielkie pożary miasta z 1509 i 1541 roku oraz potrzeba usuwania spowodowanych nimi zniszczeń. Ladislav z Boskovic zmarł w 1520 roku, lecz jego syn Kryštof z Boskovic kontynuował prace budowlane, czyniąc Moravską Třebove swą główną siedzibą.
Ród panów z Boskovic wymarł w 1589 roku, po czym ich majątek przeszedł na szlachecką rodzinę z Žerotína. Nowi właściciele na początku XVII wieku znacznie rozbudowali w duchu manieryzmu podzamcze. Zaangażowali się także w antyhabsburskie powstanie, zwłaszcza gdy Ladislav z Žerotína został naczelnikiem zrywu na Morawach. Z tego powodu po klęsce pod Białą Górą w 1620 roku, zagrożony karą śmierci, Ladislav udał się na emigrację. Jego majątek został skonfiskowany i sprzedany rodzinie z Lichtenštejna, przy czym Moravská Třebová została w 1643 roku splądrowana przez wojska szwedzkie. Zabrali oni większość bogatego wyposażenia i dzieł sztuki, a bogata biblioteka zamkowa, co prawda została wpierw przewieziona do Mikulova, ale i tak stała się łupem Szwedów jeszcze w tym samym roku. Kolejnym wielkim ciosem dla zamku był ogromny pożar z 1840 roku, w trakcie którego zabytek praktycznie całkowicie został spalony. Po ugaszeniu pożaru dużą część zabudowy wyburzono, włącznie z najstarszym skrzydłem południowym zamku.
Architektura
Średniowieczny zamek usytuowano w południowo – wschodnim narożniku ufortyfikowanego miasta, usytuowanego w dolinie po zachodniej stronie rzeki Třebovki. Miał on w planie kształt nieregularnego czworoboku o wymiarach około 43 x 38-44 metry, wyznaczonego przez pierścień masywnego muru obronnego o grubości podstawy wynoszącej około 1,8-2 metrów. Jako materiału budowlanego użyto większych bloków kamienia łupanego, z których niektóre zostały ociosane do formy kwadr. Mury charakteryzowało równe lico elewacji oraz regularne ułożenie budulca, połączonego wysokiej jakości, bardzo wytrzymałą zaprawą wapienną.
Główną bramę wjazdową do zamku umieszczono po stronie północnej, wychodzącej w kierunku podzamcza i miasta. Flankowała ją narożna, czworoboczna, lekko romboidalna w planie wieża, nie wystająca przed lico sąsiednich kurtyn. Jej mury miały w przyziemiu około 2,5 metra grubości, natomiast długość boków wynosiła około 9,2 metra. Wieża mieścić miała cztery kondygnacje, sięgające około 18 metrów wysokości. Przeciwległą w stosunku do wieży stronę dziedzińca na całej szerokości zajął główny budynek mieszkalny o czterech pomieszczeniach w przyziemiu. Trzy z jego czterech bloków stanowiły część obwodu obronnego zamku, jedynie ściana północna zwrócona była ku dziedzińcowi. Przed połową XV wieku jego narożniki zostały wzmocnione ryzalitowo wysuniętymi czworobocznymi wieżyczkami: dwoma po stronie południowej i jedną od wschodu. Całość założenia otaczał już wówczas drugi pierścień niższego muru oraz fosa.
W drugiej połowie XV wieku powiększono na zamku zabudowę mieszkalną, wznosząc drugie skrzydło rezydencjonalne po stronie wschodniej dziedzińca. Potrzeby mieszkalne najwyraźniej nadal nie zostały zaspokojone, gdyż jeszcze pod koniec stulecia na terenie parchamu zbudowano skrzydło północne, zaopatrzone w przyziemiu w przejazd bramny. W narożniku północno – zachodnim skrzydło to posiadało czworoboczną wieżyczkę o wymiarach około 3,5 x 3,4 x 3,2 metra. Gotycka wieża główna została wówczas podwyższona o dwa piętra i połączona z częścią mieszkalną zamku. Na jego obszarze umieszczono także kaplicę, która najprawdopodobniej znalazła się w starym skrzydle południowym. Jej wnętrze według przekazów pisemnych oświetlało pięć wysokich, ostrołukowych okien, a prezbiterium zapewne wystawało w formie prostokątnego ryzalitu w stronę fosy. Wnętrze kaplicy zwieńczone było sklepieniem żebrowym.
Zamknięcie zabudowy wokół dziedzińca nastąpiło po 1520 roku, wraz ze wzniesieniem najskromniejszego (gospodarczego) skrzydła zachodniego. Komunikację na dziedzińcu zapewniał ganek przy skrzydle południowym, osadzony na kamiennych, późnogotyckich jeszcze filarach oraz arkady przed skrzydłem północnym. Około 1500 roku przy narożniku wieży głównej do muru obronnego dostawiono wielki, czworoboczny budynek kuchni, który zajął miejsce na terenie parchamu. Jej komin stał na czterech słupach, zaś ściany od zewnątrz podpierały dwie przypory.
Miasto o powierzchni 10 ha ulokowane zostało nad rzeczką Třebovka, która otaczała je wraz z zamkiem od strony południowej i wschodniej, łącząc się na północnym – wschodzie z potokiem Kunčinskim. Układ miasta był regularny, czworoboczny z kwadratowym w planie rynkiem pośrodku, kościołem parafialnym po stronie południowej i zamkiem w narożniku południowo – wschodnim oraz podzamczem od strony miasta. Małe parcele przylegały do obwarowań miejskich, przez co miasto nie posiadało uliczki podmurnej, natomiast od strony zamku najpewniej oddzielał je jedynie przekop. Nie wiadomo w jaki sposób dokonano połączenia murów miejskich z murami zamku.
Obwarowania miejskie składały się z głównego muru obronnego, zewnętrznego muru parchamu, suchej fosy i ziemnego wału. Mur głównego obwodu miał około 1,8 metra grubości oraz nieznanej formy pierwotne zwieńczenie (na nowożytnych wedutach przedstawione zostało jako proste, zadaszone przedpiersie przeprute otworami strzeleckimi). Prawdopodobnie nie był wzmocniony basztami. Międzymurze miało od 8 do 10 metrów szerokości i opinało całe miasto, zaś mur zewnętrzny otrzymał 0,9-1 metr grubości. Był on przepruty otworami strzeleckimi na wysokości stojącego człowieka, przystosowanymi do ręcznej broni palnej, przeprutymi co około 3,5-5 metrów. W linię muru zewnętrznego wstawiono półokrągłe, otwarte od wewnątrz baszty, czy też basteje, na północy i zachodzie oddalone od siebie co około 60 metrów (nie wiadomo, czy umieszczone były na całym obwodzie). Do miasta prowadziły dwie bramy: Dolna na północy i Górna na zachodzie oraz furta znajdująca się pod kontrolą zamku. Obie główne bramy były czworobocznymi wieżami przejazdowymi, od schyłku średniowiecza poprzedzonymi barbakanami wysuniętymi ku przekopowi.
Stan obecny
Obwarowania miejskie zachowały się w długich fragmentach z każdej strony dawnego obwodu, lecz nigdzie nie osiągają pierwotnej wysokości. Widoczne są również dwie basteje zewnętrznego muru obronnego, nie przetrwała natomiast żadna z bram miejskich. Zamek do dnia dzisiejszego przetrwał w formie nowożytnego pałacu. Z pierwotnej i późnogotyckiej zabudowy zachowały się jedynie dwa pomieszczenia w piwnicy i przyziemiu skrzydła południowego oraz częściowo skrzydło wschodnie z tzw. Salą Rycerską ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym z końca XV wieku. Ocalałe wnętrza udostępnione są dla zwiedzających. Prezentowane są w nich ekspozycje przedstawiające rozwój zamku i styl życia mieszczan od XV do początku XX wieku. Wśród eksponatów muzealnych znajdują się rzadkie gobeliny zakupione przez Ladislava z Boskovic i oryginalne marmurowe portrety z 1495 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Štětina J., Nová zjištění ze zámku v Moravské Třebové [w:] Gotické a raně renesanční umění ve východních Čechách 1200-1550, Hradec Králové 2014.