Mohelnice – kościół św Tomasza

Historia

   Kościół farny w Mohelnicach, pierwotnie konsekrowany pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1247 roku. Od 1275 roku działała przy nim szkoła parafialna. W pierwszej połowie XIV wieku został on rozbudowany w stylu gotyckim, wzniesiono wówczas nowe prezbiterium. W drugiej połowie XIV wieku odnotowano istnienie ołtarza poświęconego dwunastu apostołom, ufundowanego przez Bernarda Hecht ze Slavoňova, umieszczonego w bliżej nieznanej kaplicy.
   Podczas wojen husyckich kościół w 1424 roku został spalony, prawdopodobnie wraz z szukającymi w nim schronienia uciekinierami. Naprawy przeprowadzano od około połowy XV wieku, choć główne prace nad późnogotyckimi sklepieniami i ich dekoracją rzeźbiarską mogły zostać ukończone dopiero po wojnach czesko-węgierskich z lat 1468 – 1478. Prowadzone były za urzędowania biskupa ołomunieckiego Tasa Černohorskiego z Boskovic, którego wkład w odbudowę uwieczniono umieszczeniem w kościele herbu Boskoviców. Na zakończenie procesu odbudowy budynek został ponownie konsekrowany, tym razem pod wezwaniem św. Tomasza Becketa, co miało upamiętnić zamordowanych mieszkańców z okresu wojen husyckich, przyrównanych do angielskiego biskupa zabitego w katedrze  Canterbury w 1170 roku.
   Po odbudowie kościół przetrwał do okresu wojny trzydziestoletniej. W 1642 roku mieli go spalić Szwedzi, wraz z pobliskim młynem i całym miastem. Prowizoryczne naprawy przeprowadzono do 1651, jednak już w 1680 roku świątynia ponownie spłonęła. Gruntowną renowację i przebudowę, niestety połączoną z barokizacją budynku, rozpoczęto w latach 20-tych XVIII wieku. W nowym stylu wzniesiono między innymi kruchtę, kaplicę na miejscu dawnej zakrystii, kaplicę południową, wieżyczkę z klatką schodową oraz emporę. W drugiej połowie XIX stulecia wyremontowano dachy, zaś w 1907 roku kościół ponownie przebudowano, tym razem w stylu neogotyckim. Największe zmiany dotknęły wówczas fasadę zachodnią kościoła.

Architektura

   Kościół usytuowany został na niewielkim wywyższeniu terenu, po północnej stronie rynku Mohelnic, wewnątrz obwodu miejskich murów obronnych, od którego oddzielony był na północy rzędem zabudowanych działek. Bryła świątyni została zorientowana względem stron świata, a więc jej prezbiterium skierowano w stronę wschodnią, natomiast fasada zachodnia otwierała się na zakręt jednej z głównych ulic Mohelnic, biegnącej z narożnika rynku ku bramie miejskiej. W średniowieczu kościół otoczony był owalnym w planie murem, który wydzielał obszar cmentarza. W jego obrębie znajdować się miał także kolisty karner z apsydą po stronie wschodniej. Od strony północno – wschodniej kościół sąsiadował z biskupią siedzibą, być może mającą cechy obronne.
   Pierwotny kościół powstał jako budowla jednonawowa z płaskim, drewnianym stropem. W pierwszej połowie XIV wieku po stronie wschodniej dobudowane zostało podłużne (dorównujące długością nawie) prezbiterium o trójbocznym zakończeniu. Wzniesiono je w stylistyce gotyckiej z wysokimi przyporami i dużymi ostrołukowymi oknami. Prawdopodobnie także w XIV wieku wzniesiono czworoboczną wieżę po północnej stronie nawy oraz zakrystię lub kaplicę dostawioną od północy do prezbiterium (według alternatywnych teorii znajdowała się tam stara, XIII-wieczna nawa).
   W trakcie późnogotyckiej odbudowy z drugiej połowy XV wieku kościół otrzymał nowe sklepienia, w nawie krzyżowo – żebrowe, podzielone na cztery prostokątne przęsła. Sklepienie to wsparto na kamiennych, płaskorzeźbionych konsolach z motywami roślinnymi oraz na wyjątkowym wsporniku zakończonym wielobocznym baldachimem z trójlistnymi maswerkami i iluzorycznym miniaturowym sklepieniem sieciowym. Na wsporniku ukazano postać męską w szacie mnicha z kapturem ze sznurem, zapewne franciszkanina (nawiązanie do ruchu bernardynów, na Morawach popularnego wraz z przybyciem Jana Kapistrana), spoczywającego na emblemacie herbowym z kroczącym dwuogoniastym lwem (godło ziemi czeskiej, rozumiane zapewne jako ojczyzna utrakwistów). Płaskorzeźby z herbami ozdobiły także zworniki.
   Nawę kościoła od prezbiterium oddzielono szeroko otwartą, profilowaną arkadą tęczy z ostrołuczną archiwoltą. W prezbiterium utworzono zacierające wewnętrzny podział na przęsła sklepienie sieciowe, zbliżone do sklepienia zastosowanego w kaplicy ołomunieckiego ratusza. Zastosowano siatkowy wzór pary równoległych, ukośnie biegnących żeber wyrzeźbionych z piaskowca. Żebra podparto kielichowatymi konsolami z dekoracją roślinną (winorośl) i wielobocznymi abakusami, za wyjątkiem żeber wschodniego zamknięcia, które poniżej wsporników przedłużono smukłymi służkami. Na osi prezbiterium żebra spięto pięcioma zwornikami dekorowanymi rzeźbionymi rozetami. W południowej ścianie prezbiterium osadzone zostały kamienne sedilia, w północnej natomiast zdobiony przeplatającym się laskowaniem portal do zakrystii, nad którym przytwierdzono płaskorzeźbiony herb Tasa Černohorskiego z Boskovic.

Stan obecny

   Średniowieczna bryła kościoła jest dziś znacznie zatarta z powodu licznych aneksów otaczających XIII-wieczną nawę oraz XIV-wieczne prezbiterium i wieżę. Fasada zachodnia kościoła (zachodnie przęsło nawy) jest w całości nowożytna, podobnie jak cylindryczna wieżyczka schodowa przy wieży, czteroprzęsłowy aneks południowy (kaplica św. Anny) oraz północny (kaplica św. Krzyża), choć ten ostatni wykorzystuje relikty ścian gotyckiej zakrystii. Przekształcona została także górna partia wieży. W środku zmodernizowanego częściowo wnętrza najcenniejszymi elementami pozostają sklepienia prezbiterium i nawy wraz z cennymi zwornikami i unikalnymi konsolami, oraz późnogotycki portal do zakrystii (zamurowany).

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Nováková Š., Gotická architektura Mohelnice, Olomouc 2021.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.