Historia
Wczesnośredniowieczny kościół w osadzie nad rzeką Salaška zbudowany został w pierwszej połowie IX wieku, a więc w okresie funkcjonowania państwa wielkomorawskiego, które uformowało się na początku tamtego stulecia na terenach dzisiejszych Moraw, kilka lub kilkanaście lat po ostatecznym zniszczeniu Kaganatu Awarskiego przez armię Karola Wielkiego w 805 roku. Rządzone było ono przez lokalną słowiańską dynastię, której pierwszym znanym przedstawicielem był Mojmir I. W 822 roku przyjął on wraz z elitami możnowładczymi chrzest za pośrednictwem państwa wschodniofrankijskiego, choć w drugiej połowie IX wieku działalność misyjną w państwie wielkomorawskim zaczęli prowadzić dwaj greccy, pochodzący z Salonik misjonarze, Cyryl i Metody. Za zgodą papieża Hadriana na terenie państwa wielkomorawskiego pojawił się obrządek słowiański, język staro-cerkiewno-słowiański, alfabet cyrylica, zaczęto także budować murowane kościoły, w tym kościół nad rzeką Salašką, utożsamiany ze świątynią pod wezwaniem św. Jana wspomnianą w dokumencie z 1202 roku, który stać miał w Velehradzie (iuxta Welehrad).
Szczyt ekspansji Wielkich Moraw przypadł na panowanie Świętopełka I w latach 871–894, kiedy to w ich skład wchodziły, poza Morawami, częściowo tereny dzisiejszych Węgier i Słowacji, a także Czechy, Łużyce, Zakarpacie oraz być może Małopolska i Śląsk. Po śmierci Świętopełka jego dwaj synowie zaczęli walkę o tron, a osłabione walkami wewnętrznymi, państwo nie było w stanie obronić się przed najazdem koczowniczych Węgrów. W konsekwencji osłabienia wewnętrznego i węgierskiego najazdu Państwo Wielkomorawskie upadło w latach 902–907. Kościół św. Jana przetrwał te wydarzenia. Prawdopodobnie wyremontowany został w pierwszej połowie XIII wieku, gdy w pobliżu osiedli bracia cysterscy, dla których wielkomorawska świątynia mogła służyć za tymczasowy kościół klasztorny do czasu wybudowania zabudowań konwentu velehradzkiego.
Kościół św. Jana najpewniej funkcjonował przez cały okres średniowiecza, zachowując swą pierwotną bryłę pomimo wojen margrabiów pod koniec XIV wieku, wojen husyckich z pierwszej połowy XV wieku czy konfliktu czesko – węgierskiego z drugiej połowy tamtego stulecia. Do rozbiórki budowli doszło dopiero w ostatniej ćwierci XVII wieku, kiedy to po pożarze klasztoru velehradzkiego z 1681 roku potrzebowano dużych ilości kamienia na odbudowę i barokową przebudowę opactwa.
Architektura
Kościół usytuowano na południowym skraju podłużnego wzgórza, gdzie od południa i zachodu otoczony był pochówkami cmentarza. Był on budowlą jednonawową, wzniesioną z piaskowca, o długości korpusu wynoszącej 8,8 metra i szerokości 6,8 metra. Po stronie wschodniej posiadał niewielkie prezbiterium na planie prostokąta o długości 4,4 metra i szerokości 4 metrów. Mury obwodowe kościoła prawdopodobnie były wysokie, tworzące smukłą, choć bezwieżową bryłę. Nawę i prezbiterium nakrywały osobne dachy dwuspadowe o stromych połaciach, oparte na pozbawionych zdobień trójkątnych szczytach.
Wejście do kościoła przypuszczalnie znajdowało się pośrodku ściany zachodniej. Wnętrze zapewne tonęło w półmroku, gdyż okna kościoła w okresie wczesnego średniowiecza najpewniej były nieliczne i niewielkich rozmiarów, przypuszczalnie o formie szczelinowej. Nie wiadomo czy były przeprute z każdej strony, czy też którąś z elewacji w celu ograniczenia zimna i przeciągów pozostawiono bez otworów. Posadzkę kościoła tworzyła wapienna wylewka, nie ma natomiast pewności czy otynkowane były ściany. Prezbiterium było wyróżnione wyższym o jeden stopień poziomem. Nie wiadomo czy prezbiterium przykryte było sklepieniem, podobnie jak kościół wielkomorawski w Kopčanach. Nawę przykrywać mógł drewniany strop nad którym funkcjonowałoby poddasze, lub ewentualnie otwarta więźba dachowa.
We wnętrzu nawy budynku odkryto zagłębione fundamenty czterech czworobocznych w przekroju słupów, wstawionych jednak do kościoła wtórnie, prawdopodobnie w czasach sprowadzenia do pobliskiego Velehradu cystersów. Prawdopodobnie miały one stanowić część systemu nośnego wieży dobudowanej ponad środkiem korpusu budowli sakralnej. Zapewne była to smukła konstrukcja o niewielkich gabarytach, przewidziana jedynie do umieszczenia dzwonu.
Stan obecny
Kościół wielkomorawski nie przetrwał do czasów współczesnych, dziś widoczne są jedynie jego fundamenty, uczytelnione na powierzchni gruntu przez archeologów po zakończeniu badań. Znajdują się one na terenie skansenu Modrá, który jest próbą rekonstrukcji wczesnośredniowiecznej osady obronnej z okresu państwa wielkomorawskiego. Na podstawie znalezisk archeologicznych i badań przeprowadzonych nad znaleziskami z rejonu środkowych Moraw odtworzono paręnaście chat, półziemianek, zaplecze gospodarcze, murowany dom możnowładcy oraz sam kościół św. Jana, umieszczony około 12 metrów od oryginalnych fundamentów. Przy odbudowie kościoła kierowano się także porównaniami do innych zachowanych budowli z okresu jego funkcjonowania (np. kościół św. Małgorzaty w Kopčanach) oraz jedynego przedstawienia ikonograficznego kościoła na rycinie autorstwa jezuity Kristiána Hirschmentzla z okresu tuż przed 1681 rokiem. Skansen otwarty jest od kwietnia do października w godzinach 10:00-16:00, a w sezonie turystycznym w godzinach 10:00-16:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cibulka J., Velkomoravský kostel v Modré u Velehradu a začátky křesťanství na Moravě, Praha 1958.
Galuška L., Archeologický skanzen v Modré u Velehradu – velkomoravské opevněné sídliště středního Pomoraví, „Archæologia historica”, 30/2005.
Schenk Z., Velehrad – archeologické prameny k bývalému cisterciáckému klášteru, Brno 2016.