Historia
Kościół św. Idziego w Milevsku został zbudowany w latach 80-tych XII wieku, przypuszczalnie z inicjatywy Jerzego z Milevska z rodu Vitkovców, fundatora pobliskiego klasztoru norbertanów. Z pewnością stał już w 1184 roku, kiedy to odnotowano w jego pobliżu przemarsz wojsk salzburskiego arcybiskupa Wojciecha do Pragi. W kolejnym roku swój majątek przekazać miał na kościół św. Idziego cześnik Juro, śmiertelnie ranny w bitwie pod Loděnicami.
W 1191 roku Milevsko spustoszył pożar. Nie ma pewności czy kościół św. Idziego także został zniszczony, bowiem pierwszy opat Jarloch wyraźnie odnotował spalenie „claustrum nostrum”. Prawdopodobnie jednak niedługo później podjęto prace budowlane przy kościele, zakończone przed rokiem 1201, kiedy to konsekrowany został przez biskupa ołomunieckiego Jana Bavora ołtarz główny. W ich trakcie mógł zostać wzniesiony zachodni westwerk oraz nowe prezbiterium, choć równie dobrze westwerk zbudowany mógł zostać jeszcze przed 1191 rokiem, a nie przewiązanie murów obu części wynikać mogło jedynie z krótkiej przerwy budowlanej lub etapowości prowadzenia prac. Z pewnością były one prowadzone według jednolitego projektu.
Kościół od XIII wieku służył jako budowla parafialna dla mieszkańców przyklasztornej osady. Około roku 1400, prawdopodobnie w związku ze wzrostem liczby jej ludności, został ponownie, tym razem gruntownie, przebudowany w stylu gotyckim. Zburzono wówczas znaczną część pierwotnego romańskiego kościoła wznosząc nowy korpus, prezbiterium i zakrystię. Na podstawie kontraktu budowlanego z 1407 roku, dotyczącego utworzenia sklepienia prezbiterium kościoła św. Wita w Czeskim Krumlovie, jest pewne, że prezbiterium w Milevsku było już wtedy podsklepione, bowiem w umowie odnotowano, iż nowe sklepienia mają zostać założone w takiej formie jak w kościele św. Idziego. Natomiast podsklepienie milevskiego korpusu nawowego mogło nie zostać ukończone z powodu wybuchu rewolucji husyckiej (brak fundamentów filarów międzynawowych). Inicjatorem przebudowy w Milevsku najpewniej był opat František z Vepic, którego herb osadzono nad gotycką arkadą tęczy.
W 1420 roku Milevsko zniszczone zostało przez husytów. Ucierpiał wówczas także kościół św. Idziego, na co wskazywały badania dendrochronologiczne drewna z więźby dachowej, założonej po zakończeniu walk. Nowożytne przekształcenia, zwłaszcza wnętrza kościoła, nastąpiły w okresie renesansu w 1573 roku i później w okresie baroku. Po 1786 roku, kiedy to parafię przeniesiono do kościoła klasztornego, kościół św. Idziego zaczął niszczeć, aż ostatecznie w 1840 roku musiał zostać zamknięty. Naprawy i regotyzację budowli przeprowadzono w 1883-1884 roku.
Architektura
Pierwotny romański kościół składał się z prostokątnej w planie nawy o wymiarach 14,5 x 9 metrów (wnętrze 12,5 x 5,8 metra) i niewielkiego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej o wymiarach 5 x 6,5 metra, wzniesionych ze starannie obrobionych, głównie granitowych bloków, układanych regularnymi warstwami. Fasadę zachodnią stanowiła wtórnie dostawiona czworoboczna wieża czy też westwerk, o tej samej szerokości co korpus, posiadający w planie wymiary 7,5 x 9 metrów przy powierzchni wewnętrznej 6,5 x 6,7 metra, wyznaczonej przez masywne jak na sakralną budowlę mury grubości 1,5 metra.
Przyziemie westwerku dostępne było od północy małym, półkolistym, pozbawionym tympanonu portalem o szerokości niewiele ponad 1 metra. Od południa oświetlenie tej części zapewniało nieduże dwudzielne okno z półkolistymi zamknięciami, a od północy podobne okno doświetlało wnętrze pierwszego piętra. Westwerk mieścił tam drewnianą emporą, do której wejście prowadziło po schodach i korytarzem szerokości 0,7 metra, ukrytym w grubości północnego muru nawy (który z tego powodu był grubszy od muru południowego). Schody zaczynały się za prostym portalem umieszczonym w podsklepionej wnęce o głębokości 1,3 metra i szerokości 2,5 metra, usytuowanej na wschodnim krańcu ściany północnej. Kończyły natomiast wąską komorą o wysokości 5 metrów, także półkoliście podsklepioną i doświetloną małym okrągłym otworem, połączoną prostym portalem z samą trybuną. Empora podpierana była dwoma masywnymi filarami, cylindrycznymi u dołu do wysokości 4 metrów, wyżej czworobocznymi, wysokimi na 2,3 metra, zakończonymi profilowanym gzymsem i impostami. Zestawienie niejednorodnych geometrycznie podpór był zaskakujące, ale uformowano je z wyrafinowaniem i dokładnością. Na nich osadzono trzy ciężkie, półkoliste, nieprofilowane archiwolty, z których środkowa była niższa i węższa od bocznych. Archiwolty służyły jako pewne podparcie wschodniej ściany wieży, nad którą górowała kalenica dwuspadowego dachu pierwotnego kościoła romańskiego oraz strop drugiego piętra westwerku.
W przestrzeni nad emporą wieża-westwerk zwężała się do formy prostokąta o długości 9 metrów i szerokości 3,8 metra, wymurowanego z cieńszych murów grubości około 0,7 – 0,8 metra. Od strony zewnętrznej zmianę tą odzwierciedlił niewielki uskok muru z odsadzką. Wewnątrz na drugim i trzecim piętrze wieży przestrzeń podzielono masywnymi przegrodami na trzy części – dwie kwadratowe po bokach i jedną węższą pośrodku. Fakt, że wewnętrzne ściany nie zostały przełamane żadnymi przejściami, a centralna przestrzeń została otwarta na drugim i trzecim piętrze w kierunku wschodnim, mógłby sugerować, że zachodnia część kościoła była pierwotnie planowana jako dwie kwadratowe wieże rozdzielone wąską przestrzenią, które ostatecznie przekształcono na masywny westwerk. Na czwartym piętrze zmieniono układ wnętrza, gdyż jedynie część południowa oddzielona została ścianą działową, co prawdopodobnie było efektem wielofazowości procesu budowy.
Charakterystycznym elementem wieży kościoła było przebicie dwóch górnych kondygnacji westwerku trzema dwudzielnymi przeźroczami od zachodu i kolejnymi od wschodu, południa i północy. Zwieńczono je półkolistymi arkadami, rozdzielonymi słupkami o kostkowych głowicach i kolistych oraz wielobocznych bazach, niektórych ze szponami. Przeźrocza południowe były ozdobniejsze, z głowicami udekorowanymi motywami palmety, a także z profilowanymi ościeżami, oraz kolumienkami nie tylko cylindrycznymi w przekroju ale i ośmiobocznymi. Dodatkowo przeźrocza rozdzielono tam pomiędzy kondygnacjami ozdobnym gzymsem. Wszystkie przeźrocza miały za zadanie swobodnie rozprowadzać dźwięk dzwonów. Umieszczone na niższych kondygnacjach otwory szczelinowe, szeroko rozglifione do wnętrza, wskazywałyby na obronną a przynajmniej refugialną funkcję westwerku.
Pod koniec XII wieku, prawdopodobnie w związku z przybyciem do Milevska norbertanów i zniszczeniem ich świątyni przez pożar z 1191 roku, kościół został powiększony po wschodniej stronie. Pierwotne kwadratowe prezbiterium zostało wówczas zburzone, a nowe, większe, na planie czworoboku o wymiarach 10 x 13 metrów, z okazałą apsydą o szerokości 9 metrów (oddzieloną uskokiem muru), zostało przystawione do strony wschodniej starej nawy. Co ciekawe drugie prezbiterium znacznie przewyższało rozmiarami jej wąskie wnętrze. Wejście do prezbiterium znajdowało się między południowo – zachodnim narożnikiem zamknięcia a południowo – wschodnim krańcem romańskiej nawy kościoła.
Gotycki korpus kościoła został przystawiony od południowego – wschodu do starszej budowli, z której zachowano mur północy, krótki fragment południowego i zachodni westwerk. Zaplanowano go jako budowlę dwunawową na planie prostokąta o szerokości 11,7 metra i długości 23,4 metra, charakteryzującą się smukłością proporcji, z węższym, podłużnym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu od strony wschodniej i czworoboczną zakrystią przystawioną do chóru od północy. Zewnętrze elewacje wzmocniono wysokimi, prawie sięgającymi dachów uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi od południa i wschodu umieszczono wysokie, ostrołukowe okna. Wzdłuż całej gotyckiej części korpusu i prezbiterium okna te osadzono na profilowanym gzymsie. Wypełniały je przeważnie trójdzielne maswerki o długich laskach zwieńczonych trójliściami i różnorodnych formach trójliści i czwórliści w górnych partiach. Korpus przykryty został stromym, dwuspadowym dachem, znacznie przewyższającym więźbę dachową prezbiterium, dzięki czemu wschodni szczyt można było ozdobić blendami.
Gotyckie prezbiterium zwieńczono sklepieniem gwiaździstym, jednym z najstarszych na terenie Czech, którego typ stosowano następnie w wielu innych konstrukcjach na południu kraju i poza granicami tego regionu. Wnętrze uzyskało wyraźnie wertykalny charakter dzięki żebrom opuszczonym na liczne obłe służki, przy czym miejsca przejścia od żeber do służek oznaczono kielichowatymi głowicami. Służki w zachodniej części zakończono na profilowanym gzymsie obiegającym całe prezbiterium nieco poniżej poziomu okien, we wschodniej natomiast przecięły one gzyms i opuszczone zostały aż do posadzki. Żebra utworzyły rysunki sześcioramiennych, wzajemnie się przenikających gwiazd, tworzonych układami systemu sklepienia trójpodporowego. W południowej ścianie prezbiterium umieszczono czwórdzielne sedilia ujęte profilowanym czworobocznym obramieniem i podzielone w górnej partii na cztery panele, każdy wypełniony trójlistnym maswerkiem. Panele podparto dwoma wspornikami.
Korpus nawowy pierwotnie przykryty był (lub planowano go przykryć) kombinacją sklepienia krzyżowo – żebrowego w środkowych przęsłach oraz sklepienia trójpodporowego w przęsłach skrajnych. Żebra osadzone były na wysoko zawieszonych konsolach o formach groteskowych masek ludzkich i zwierzęcych. Podział na nawy zapewniały trzy smukłe i wysokie filary przechodzące przez oś kościoła, zaś na prezbiterium korpus otwarto wysoką aż na 14 metrów, ostrołuczną, profilowaną arkadą. Dwa przęsła zakrystii przykryte zostały sklepieniem sieciowym, żebrowym, opadającym na stożkowe konsole, będącym odpowiedzią na sklepienie prezbiterium praskiej katedry św. Wita. W odróżnieniu od prezbiterium, żebra zakrystii nie zostały spięte zwornikami.
Stan obecny
Obecny kościół św. Idziego jest ciekawym i nietypowym połączeniem budowli romańskiej i gotyckiej, a zarazem jedną z najokazalszych fundacji możnowładczych z okresu wczesnego średniowiecza na terenie Czech, szczycącą się wyrafinowanymi detalami architektonicznymi i precyzją konstrukcji. Z pierwszej budowli przetrwał zachodni, część południowego i północny mur westwerku z dwoma rzędami dwudzielnych okien oraz duża część północnej ściany korpusu z jednym zamurowanym, dwudzielnym oknem romańskim. Pozostałe zewnętrzne elewacje utrzymane są w stylistyce gotyckiej, będącej częściowo efektem regotyzacji z drugiej połowy XIX wieku (odnowione maswerki okienne). Wewnątrz niestety nie zachowało się sklepienie korpusu nawowego, widoczne są po nim jedynie wyprowadzenia żeber i konsole. Przetrwała natomiast gotycka więźba dachowa wydatowana dendrochronologicznie na lata 1445 – 1446 oraz sklepienie w prezbiterium i zakrystii, a także ozdobne sedilia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Podlaha A., Šittler E., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 5. Politický okres Milevský, Praha 1898.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Zelenková P., Premonstrátský klášter a kostel sv. Jiljí v Milevsku a jejich stavební a architektonický vývoj ve středověku, Praha 2016.