Historia
Klasztor został założony w 1184 roku przez możnego Jerzego z Milevska, na ważnym miejscu skrzyżowania dwóch szlaków handlowo – komunikacyjnych, przy których już od VIII wieku rozwijała się osada, a co najmniej od połowy XII wieku także rycerski dwór. Jako, iż w 1187 roku opatem został niejaki Jarloch, przybyły wraz z pierwszymi zakonnikami z klasztoru w Želiv, przyjmuje się, że pierwsze, prowizoryczne zabudowania klauzury już wówczas istniały, rozpoczynano budowę wzorowanej na rozwiązaniach bawarskich bazyliki klasztornej, a w jej pobliżu funkcjonował romański kościół św. Idziego oraz osada z siedzibą Jerzego z Milevska. Niestety wkrótce potem, w 1191 roku, Milevsko z nieznanych powodów spłonęło. Nie wiadomo jak duże były zniszczenia i na ile wpłynęły na postęp prac budowlanych. Naprawy lub pierwszy etap budowy zakończyć się mógł około 1201 roku, kiedy to ołomuniecki biskup wyświęcił ołtarze w kościele św. Idziego.
Pierwszy opat Milevska oprócz pożaru zmagać się musiał z wieloma problemami. Między członkami dynastii Przemyślidów wybuchały spory, biskup praski Ondřej wysuwał w stronę konwentu finansowe żądania, a ponadto wpadł w konflikt z królem Przemysłem Ottokarem I, który pod pretekstem zastawu niektórych wiosek królewskich w okolicy Milevska wyłudził pieniądze od Jarlocha. Opat oprócz nadzorowania prac budowlanych, zasłynął pracą kronikarską, zaś konwent milevski pod jego zarządem stał się jedną z najważniejszych instytucji południowych ziem Czech. Jarloch zmarł w 1228 lub 1234 roku i został pochowany w nieukończonej jeszcze klasztornej bazylice. Jej budowa prawdopodobnie dobiegła końca w latach 40-tych XIII wieku, kiedy to ukończone zostało także wschodnie skrzydło klauzury. W okresie tym w konwencie mieszkało do 30 zakonników, którzy oprócz spraw duchowych zajmowali się również działalnością gospodarczą: uprawą winorośli, zboża, chmielu. Po śmierci Jerzego z Milevska patronat nad nimi objął monarcha. Przemysł Ottokar I znacznie powiększył dobra klasztorne, natomiast Wacław I w 1233 roku wydał w Milevsku akt prawny, korzystnie dla klasztoru sprzedając ziemskie dobra, dzięki którym premonstratensi stali się jednym z najbogatszych konwentów w kraju i ważnym ośrodkiem kultury.
W latach 30-tych lub 40-tych XIII wieku zakończono prace nad budową klauzury, a już w latach 60-tych lub 70-tych XIII wieku przeprowadzono przebudowę prezbiterium, transeptu oraz fasady zachodniej bazyliki (szczyt i okno) stosując coraz bardziej popularne formy wczesnogotyckie. Gotyckie modernizacje skrzydła południowego i wschodniego klauzury (refektarz i kapitularz) przeprowadzono również w bliżej nieznanym okresie końca XIII wieku oraz później w ostatniej ćwierci wieku XIV.
Podczas wojen husyckich, w 1420 roku, klasztor został zdewastowany i spalony. Opat klasztoru zabrał zawczasu wszystkie kosztowności do zamku Příběnice, lecz po jego zdobyciu ukryte tam dobra zostały zagrabione. Po zakończeniu religijnego konfliktu mnisi powrócili do Milevska, nie posiadali już jednak żadnego majątku ziemskiego, który został przekazany przez Zygmunta Luksemburczyka w zastaw Matějowi Brusowi z Kovářova. W dalszej części XV wieku klasztor znajdował się pod patronatem Rožmberków, a następnie od 1543 roku był własnością Švamberków. Spory zakonników z właścicielami dóbr doprowadziły ostatecznie do wypędzenia mnichów i opata z Milevska, przez co w 1565 roku klasztor przestał oficjalnie funkcjonować.
W 1581 Kryštof I ze Švamberka sprzedał poklasztorne zabudowania panom z Hodějova, z pomocą których zostały wówczas częściowo naprawione. Po bitwie pod Białą Górą w 1620 roku i upadku antyhabsburskiego powstania majątek Hodějów, a w tym także klasztor, został im skonfiskowany. Zabudowania zostały zdewastowane, a okoliczne wioski porzucone. Decyzja cesarska przypisała następnie klasztor konwentowi premonstretansów na praskim Strahovie, co rozpoczęło stopniową odbudowę i wprowadzanie w drugiej połowie XVII oraz w XVIII stuleciu barokowych elementów architektonicznych. Zostały one częściowo usunięte podczas XIX-wiecznych renowacji.
Architektura
Klasztor założono w dużej dolinie, przez którą przepływał z północy na południe strumień Milevský, tworzący na południu i zachodzie podmokłe i zabagnione tereny. Na terenie zachodniej części późniejszego konwentu pierwotnie funkcjonowała niewielka ale obwarowana, wczesnośredniowieczna osada, a po stronie południowo – zachodniej, na miejscu późniejszego wirydarza, mieszkalno – obronna rezydencja, przypuszczalnie siedziba Jerzego z Milevska. Początkowo był to drewniany dom o długości 20 metrów, później zastąpiony murowaną budowlą na planie kwadratu o wymiarach 6,7 x 6,2 metra, wzniesioną ze starannie obrobionych kwadr i łamanego kamienia, spajanych gliną oraz miejscami cienką zaprawą. Budynek najpewniej miał charakter wieży, z sutereną dostępną przez kamienne schody po stronie wschodniej oraz górnymi kondygnacjami ogrzewanymi przez piece kaflowe. Wraz z założeniem klasztoru osiedlenie przeniosło się bardziej na północ, w pobliże romańskiego kościoła św. Idziego, odległego o około 300 metrów od kościoła klasztornego, a dwór rozebrano na początku XIII wieku, gdy przystąpiono do prac nad krużgankami klauzury.
Po stronie północno – zachodniej późniejszego kościoła klasztornego usytuowany był świecki cmentarz z XI-XII wieku. Funkcjonował on w pobliżu przedromańskiej murowanej świątyni z XI wieku, starszej jeszcze niż kościół św. Idziego, który zapewne powstał dopiero po rozebraniu świątyni przedromańskiej. Była to budowla jednonawowa z apsydą po stronie wschodniej i czworoboczną wieżą lub kruchtą od zachodu, przesuniętą od osi ku południowi. Usytuowany na miejscu korpusu nawowego późniejszego kościoła klasztornego, ten pierwotnie nieduży kościół mógł być później rozbudowany po stronie wschodniej. Co więcej jeszcze przed powstaniem romańskiego kościoła klasztornego we wschodniej części założenia zaczęto budować trójnawową bazylikę z masywną wieżą po północnej stronie korpusu, prawdopodobnie nigdy nie ukończoną (nie można wykluczyć, iż był to kościół klasztorny zniszczony w pożarze z 1191 roku).
Średniowieczny klasztor w Milevsku składał się z romańskiego kościoła Wniebowzięcia NMP, który swą monumentalnością przewyższał wszystkie realizacje kościelne, jakie powstały do tego czasu na terenie południowych Czech, oraz przylegających do niego od południa zabudowań konwentu. Świątynia została wzniesiona z granitowych kwadr o kolorystyce od różowawego do ciemnoszarego, ułożonych w regularne rzędy, które zapewne planowano pokryć tynkiem. Powstała duża, trójnawowa budowla w formie bazyliki o długości około 60 metrów, z dwuwieżową fasadą po stronie zachodniej oraz krótkim transeptem (pseudotranseptem) nie przekraczającym szerokości korpusu nawowego i dużą apsydą po stronie wschodniej, na wysokości nawy głównej. Dwie mniejsze apsydy pierwotnie zamykały kościół od wschodu na wysokości naw bocznych. W trzeciej ćwierci XIII wieku ta część kościoła została przebudowana. Transept otrzymał duże ostrołukowe okna (ewentualnie został utworzony dopiero w tym okresie), boczne apsydy rozebrano, a wschodnia ściana została zakończona krótkim poligonalnym prezbiterium wzmocnionym przyporami. Budowa korpusu bazyliki przebiegała według typowego planu, nadającemu nawie głównej dwukrotnie większą szerokość i wysokość niż nawom bocznym. Szerokość wewnętrzna naw bocznych o wysokości około 7 metrów wyniosła prawie 4 metry, a główna nawa uzyskała około 15 metrów wysokości. Szerokość wnętrza nawy głównej wyniosła 7,6 metra, co łącznie nadało korpusowi około 20 metrów szerokości.
Dwie czworoboczne wieże zachodnie na trzech górnych piętrach przeprute były z wszystkich stron dwudzielnymi i trójdzielnymi przeźroczami, rozdzielonymi granitowymi kolumienkami z kostkowymi kapitelami bez dekoracji i impostów. Początkowo wieże zapewne przykrywały niskie dachy czterospadowe, w okresie gotyku zastąpione wysokimi iglicami z narożnymi wieżyczkami u podstawy. Pomiędzy wieżami umieszczono główny portal wejściowy, a ponad nim wczesnogotyckie, duże, ostrołukowe okno i prosty trójkątny szczyt na którym osadzony został dwuspadowy dach (w okresie romańskim, zanim wybudowano szczyt, fasada kończyła się poziomo). Surowy wystrój fasady ozdabiać mógł jedynie profilowany gzyms poprowadzony tuż pod przeźroczami oraz przypuszczalnie portal zachodni. Drugi, uskokowy portal wejściowy o półokrągłym zwieńczeniu, pozbawiony jakiejkolwiek dekoracji rzeźbiarskiej, osadzono w płytkim ryzalicie w nawie bocznej po stronie północnej, gdzie sąsiadował z przeprutym na wschód od niego kolejnym, lecz skromniejszym półkolistym portalem. Jego usytuowanie odpowiadało prostemu portalowi w nawie południowej, prowadzącemu do krużganka. Mały portal północny w okresie wczesnego gotyku uznano za niepotrzebny i przekształcono na okno. Ponadto tą część kościoła oświetlały nieduże romańskie okna o półkolistych zwieńczeniach i trzy małe okienka o kształcie czwórliścia, osadzone w cylindrycznych glifach, przeprute we wschodniej części nawy północnej. Okrągłe okna prawdopodobnie były pierwotne, ale wypełniono je czwórlistnymi maswerkami w okresie wczesnogotyckim. Okna w północnej ścianie nawy głównej nie zostały przebite na tej samej osi co okna nawy bocznej, co być może świadczyło o rozbieżności czasowej ich powstania. Strona południowa bazyliki miała inną artykulację, gdyż od drugiej połowy XIII wieku przystawiony był do niej krużganek, skomunikowany z kościołem za pomocą wspomnianego prostego romańskiego portalu.
Początkowo korpus kościoła nie posiadał sklepień, a jedynie płaskie drewniane stropy. Nawę główną otwarto na boki półkolistymi arkadami, spoczywającymi na dziesięciu cylindrycznych kolumnach, zbudowanych z masywnych, starannie obrobionych bloków granitowych, zakończonych prostymi głowicami z lekko wystającymi narożnikami. Arkady nie uzyskały regularnego przebiegu. Ich rytm został zaburzony głównie w części południowo – zachodniej, gdzie rekompensował niewielkie nachylenie całego budynku, które prawdopodobnie powstało ze względu na nierówne ukształtowanie terenu, opadające w narożu o około 80 cm. W zachodniej części kościoła pierwotnie znajdowała się empora, dostępna przez mały portal po północnej stronie głównego okna fasady zachodniej. Umieszczony było on na wysokości piętra, prowadzić więc musiały do niego drewniane, zewnętrzne schody lub nadwieszany ganek łączący emporę z opackimi zabudowaniami klasztoru. We wschodniej części bazyliki nawa główna oddzielona została od naw bocznych pełnym murem, wydzielającym chór mnichów, zajmujący około jednej trzeciej korpusu.
W okresie gotyku transept przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi nad dużym kwadratowym przęsłem środkowym oraz prostokątnymi przęsłami bocznymi. Ich gruszkowe w przekroju żebra oparto na drobnych, piramidalnych konsolach pokrytych dekoracją roślinną, oraz spięto okrągłymi zwornikami z motywem różnorodnie ułożonych liści. Poszczególne przęsła oddzielono od siebie masywnymi pięciobocznymi gurtami, wygiętymi od głowic półfilarów. Oświetlenie transeptu zapewniły duże, ostrołuczne okna, profilowane wklęską pomiędzy dwoma wałkami i wypełnione maswerkami. Wschodnią, gotycką apsydę zwieńczono sklepieniem sześciodzielnym opartym na walcowych służkach. Służki przechodziły przez gzyms poprowadzony pod dwudzielnymi oknami i opierały się na profilowanym cokole otaczającym całe wnętrze prezbiterium za wyjątkiem otwartej strony zachodniej. Tam, na niskich i grubych głowicach wspomnianych powyżej masywnych, pięciobocznych półfilarów, osadzono arkadę tęczy. Podobne półfilary z kielichowatymi głowicami płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi, oddzieliły także przestrzeń przecięcia naw od chóru, natomiast ramiona transeptu na nawy boczne korpusu otwarto arkadami opartymi na profilowanych piramidalnych konsolach. W dobie gotyku przykryte zostały także sklepieniem krzyżowo – żebrowym nawy boczne korpusu, nie ma natomiast pewności czy podobne prace przeprowadzono w nawie głównej.
W północno – zachodnim narożniku kościoła usytuowano niewielką kaplicę opacką z apsydą (pierwotnie pod wezwaniem św. Małgorzaty). Wnętrze jej nawy rozdzielone było masywną poprzeczną ścianą, która po stronie zachodniej wydzielała po jednym sklepionym pomieszczeniu na dwóch kondygnacjach (górne połączone było drewnianym gankiem z fasadą kościoła). We wschodniej części znajdowała się natomiast nawa z niedużą emporą przykrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad dwoma małymi przęsłami. Empora dostępna była przez schody przeprute w północnej ścianie kościoła klasztornego, a nawa połączona została południowym portalem z wieżą kościoła. Nad wielobocznym, wschodnim zamknięciem kaplicy rozłożono sklepienie sześciodzielne, z żebrami opadającymi między bogato profilowanymi ościeżami okiennymi na stożkowate, pokryte płaskorzeźbionymi liśćmi konsole. Pojedyncze przęsło nad nawą przykryto krzyżowo, z żebrami spiętymi zwornikiem o kształcie rozety. Ogólnie kamienny wystrój kaplicy bardzo przypominał ten z wczesnogotyckiego transeptu i prezbiterium bazyliki, ale była to architektura o wyższych ambicjach artystycznych. Detale okien, gzyms podokienny okalający wnętrze prezbiterium, zworniki z dekoracją naturalistyczną oraz typ empory zachodniej wspartej na smukłej ośmiobocznej kolumnie były cechami wspólnymi z kaplicą zamku Zvíkov. Godne uwagi było również współistnienie elementów romańskich (półkoliste portale) i gotyckich (sklepienie żebrowe i ostrołukowe okno) w obu przylegających do kaplicy pomieszczeniach. Mogło to być wynikiem stylu przejściowego lub wtórnie wykorzystanych elementów romańskich.
Kaplica opacka oprócz kościoła sąsiadowała także od zachodu z zabudowaniami rezydencji opata, choć nie była z nimi połączona bezpośrednio (w ścianie kaplicy znajdowało się ostrołuczne okno). Liczne relikty późnoromańskich detali architektonicznych (portale, płytki mozaikowe, kafle piecowe) wskazują, iż zostały one zbudowane już co najmniej w pierwszej połowie XIII wieku.
Po południowej stronie bazyliki, na stoku opadającym z północy na południe, rozplanowane zostały budynki klauzury, które wraz z kościołem i krużgankami otaczały wirydarz, od zachodu i południa ograniczony strumieniem Milevským. Skrzydła wznoszone były w odwrotnej od tradycyjnej kolejności. Wpierw utworzono część zachodnią, następnie południową i na końcu teoretycznie najważniejsze skrzydło wschodnie, co zapewne wynikało z początkowego użytkowania przez mnichów już zastanych budowli. Przy skrzydle wschodnim, po stronie północnej znajdowała się zakrystia o wymiarach 9,3 x 5 metrów, kończąca się od zewnętrznej strony apsydą. Od zachodu jej nawa posiadała szczyt, była więc przykryta własnym dwuspadowym dachem. Powstała wcześniej niż przylegające do niej części wschodniego skrzydła klasztoru, mogła też pierwotnie być piętrowa, co słaniałoby do przypuszczeń, że początkowo pełniła rolę oratorium. Wnętrze jej nawy wpierw przykryto stopem, a następnie zwieńczono na wysokości 5 metrów kolebką. Apsyda przykryta została konchą.
Najważniejszym pomieszczeniem skrzydła wschodniego był kwadratowy w planie kapitularz, miejsce obrad, narad i zgromadzeń mnichów pod przewodnictwem opata. Był on od czasu gotyckiej przebudowy pomieszczeniem sklepionym krzyżowo, prawdopodobnie bez środkowego filara pomiędzy czterema przęsłami. Przy ścianach mieściły się kamienne ławy na których zasiadano w trakcie obrad, natomiast posadzka utworzona była z gładkich płytek ceramicznych o wymiarach 20 x 20 cm. Po stronie wschodniej usytuowano węższą, kwadratową przestrzeń o wymiarach 9,4 x 9,4 metra i wysokości 7,5 metra, zapewne kaplicę, wzmocnioną przy dwóch narożnikach przyporami, a od właściwej sali kapitularza oddzieloną arkadą. Wejście do kapitularza prowadziło od strony krużganka, flankowane przez dwa romańskie, symetrycznie rozmieszczone przeźrocza. Nad północną ścianą sali kapitulnej wznosił się szczyt wschodniego skrzydła, zbudowany z regularnie układanych kwadr, uzupełnianych z grubsza obrobionymi kamieniami różnej wielkości. Na południe od kapitularza znajdowało się prostokątne pomieszczenie o nieznanej funkcji, identyfikowane na podstawie analogii z rozmówcą lub klatką schodową na piętro. Wchodziło się do niego romańskim portalem nietypowo od południa, a nie bezpośrednio z krużganka. Kolejnym pomieszczeniem była sień, o funkcji korytarza łączącego wirydarz z terenami po wschodniej stronie klauzury. Dostępna była od wschodu szerokim portalem, obok którego przebito nieduże okno pozwalające kontrolować drzwi. Oprócz krużganka skomunikowana była ze wspomnianym pomieszczeniem na północy oraz ze skrajnym pomieszczeniem skrzydła południowego. Zwieńczenie sieni stanowił płaski strop belkowy. Górna kondygnacja skrzydła podzielona była na dwa pomieszczenia, przy czym nieco większa izba zajmowała przestrzeń odpowiadającą kapitularzowi i pomieszczeniu obok, a mniejsza leżała nad sienią. Tradycyjnie na piętrach wschodnich skrzydeł znajdowały się dormitoria, ale w Milevsku pomieszczenia te raczej były zbyt małe na wspólną przestrzeń sypialną mnichów.
W skrzydle południowym znajdował się wymagany przez regułę refektarz, dostępny od strony krużganka przez półokrągły portal z tympanonem i łukowym fryzem. Oświetlały go od południa romańskie małe, czworoboczne okna, a następnie co najmniej cztery duże, gotyckie okna z maswerkami, granitowymi, profilowanymi ościeżami oraz siedziskami w wewnętrznych wnękach, co było pierwszym przejawem bardziej wyszukanej dekoracji w surowych murach klauzury. Refektarz przykryty został drewnianym stropem osadzonym na wysokości jedynie 3,5 metrów. W czasie gotyckiej przebudowy z ostatniej ćwierci XIII wieku strop ten usunięto, powiększając przestrzeń sali i usuwając jednocześnie kondygnację piętra. Z refektarzem najpewniej od zachodu sąsiadowała kuchnia, dzielona na dwa pomieszczenia, gdyż dostępna z krużganka dwoma portalami. Mniejsze z pomieszczeń mogło mieścić schody na dolną kondygnację, ewentualnie jeden z zachodnich portali komunikował się ze skrajem refektarza, a kuchenna część skrzydła składała się z jednego pomieszczenia. Na wschód od refektarza znajdowało się czworoboczne pomieszczenie pełniące rolę kalefaktorium (jedyne w klasztorze pomieszczenie ogrzewane w okresie zimy) lub ewentualnie fraterni (pracowni mnichów). Znajdowało się ono w miejscu tworzącym narożnik ze skrzydłem wschodnim i było dostępne jedynie z tego ostatniego. Po północnej stronie refektarza w krużganku umieszczono lawatarz, miejsce w którym bracia mogli obmyć ręce przed posiłkami. Kuchnia natomiast mogła być połączona z refektarzem otworem przeznaczonym do przekazywania naczyń, musiała mieć również dostęp do kanału z wodą i ujścia na nieczystości, a przede wszystkim musiała posiadać duże palenisko lub kominek.
Stromo nachylony teren umożliwił podpiwniczenie skrzydła południowego, którego magazynowe komory osadzono całkowicie poniżej poziomu krużganka. Co więcej skrzydło posiadało piętro, w którego wschodniej części znajdowała się ocieplana drewnianą okładziną ścian komnata. Prowadzący do niej od północy portal zamykano ryglem, co wskazywałoby na przeznaczenie komnaty dla ważniejszej osoby. Nad refektarzem na pierwszym piętrze znajdowało się pomieszczenie o tej samej wielkości. Oświetlały go cztery prostokątne okna romańskie, rozmieszczone podobnie jak w refektarzu. Jeśli pomieszczenie pełniło rolę dormitorium, stanowiło to znaczące odstępstwo od tradycyjnego rozplanowania klasztornej klauzury. W trakcie gotyckiej przebudowy, jak wspomniano, zostało ono usunięte.
Układ skrzydła zachodniego pozostaje nieznany, przypuszczać jedynie można, iż jego rozległe wnętrze mieściło klasztorne cellarium (spiżarnia, magazyn) oraz pomieszczenia konwersów, czyli mieszkańców klasztoru pracujących fizycznie w okolicznych majątkach, którzy nie byli dopuszczani do wschodniej części klauzury, a przez to musieli posiadać własne pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze (np. osobny refektarz, dormitorium). Wiadomo, iż budynek zachodni wyposażony był w dwa piece, mogła więc funkcjonować w nim także kuchnia lub piekarnia. Cechą charakterystyczną skrzydła, podobnie jak i pozostałych dwóch oraz kościoła klasztornego, było wykonanie ościeży okiennych i drzwiowych ze starannie obrobionych kamieni, ale bez żadnych detali rzeźbiarskich. Wszystkie romańskie okna klauzury były prostokątne, pozbawione profilowania, uderzały prostotą i surowością. Spośród portali tylko nieliczne miały tympanony (np. w refektarzu). Wynikało to ze względów technicznych (twardy granitowy materiał), ale również ideologicznych (inspiracja ideami św. Bernarda z Clairvaux). Dopiero w gotyku pojawiły się nieliczne ostrołuczne otwory oraz maswerki.
W przyziemiu wszystkie najważniejsze pomieszczenia klauzury łączył krużganek obiegający czworoboczny w planie ogród wirydarza o wymiarach nieco ponad 15 x 15 metrów. Od strony zewnętrznej krużganek składał się z półkolistych arkad, na których opierały się sklepienia krzyżowe bez żeber. W każdym ramieniu tworzyło je sześć przęseł o wymiarach około 3,8 x 4,4 metra, jedynie kwadratowe przęsło znajdowało się przed salą kapitulną. Posadzkę krużganka utworzono z gładkich, kwadratowych płytek ceramicznych i mozaiki wczesnogotyckich płytek geometrycznych.
Klasztor otoczony został w średniowieczu nieregularnym obwodem muru obronnego, wzmocnionym co najmniej dwoma czworobocznymi wieżami. Jedna z nich usytuowana była w narożniku północno – wschodnim, gdzie wystawała w przedpole przed sąsiednimi kurtynami. Wzniesiono ją z łamanego kamienia, ale narożniki wzmocniono kwadrami. Wnętrze przyziemia wieży o wymiarach 5,9 x 6,3 metra było przykryte sklepieniem krzyżowym, z żebrami biegnącymi do okrągłego zwornika bezpośrednio z ziemi, bez użycia wsporników czy służek. Od zachodu sąsiadowała z nią, przystawiona do wewnętrznej ściany muru obronnego dalsza zabudowa mieszkalno – gospodarcza, oddzielająca klasztor od kościoła św. Idziego. Był to prostokątny budynek o trzech kondygnacjach (piwnica, parter i piętro) rozdzielonych drewnianymi stropami, z piętrem dostępnym przez ganek obwarowań klasztornych oraz z sąsiedniej wieży. Ten niegdyś okazały budynek mógł służyć do przyjmowania świeckich gości, dla których niedostępna była klauzura. W pobliżu znajdował się również cmentarz na którym grzebano mnichów. Kolejna wieża znajdowała się w narożniku południowo – wschodnim klasztoru, w pobliżu gotyckiej bramy, a jeszcze jedna mogła się mieścić w pobliżu południowo – zachodniego narożnika klauzury, gdzie odkryto masywny mur o grubości 1,9 metra i gotycki portal. Po północno – zachodniej stronie klasztoru, na miejscu późniejszego ogrodu dziekańskiego, funkcjonował XIII-wieczny warsztat budowlany z piecami do wypalania wapnia, studnią i stanowiskami przy których wykonywano detale architektoniczne.
W południowo – zachodnim narożniku pierwszego dziedzińca klasztornego, naprzeciw rezydencji opata, wzniesiony został w dwóch fazach gotycki budynek tzw. szkoły łacińskiej. Pierwotnie, w początkach XIV wieku mógł on służyć celom mieszkalnym dla patronów klasztoru lub jego gościom, natomiast u schyłku średniowiecza mieścił klasztorną szkołę. Jego usytuowanie pod skosem w stosunku do osi kościoła prawdopodobnie wynikało z przebiegu obwarowań klasztoru, do których był dostawiony. W swojej pierwotnej formie posiadał dwie kondygnacje z których piętro utworzono w konstrukcji szachulcowej. Zaopatrzony był także w bramę w ścianie południowo – zachodniej, którą usunięto podczas przebudowy gotyckiej z trzeciej ćwierci XIV wieku. Wtedy też przebudowano zachodnią część budynku i dobudowano kamienne piętro, na które prowadził drewniany ganek, oparty na odsadzce muru. Elewację północno – zachodnią wieńczył trójkątny szczyt. Dom prawdopodobnie był budowlą o wyjątkowym charakterze, o czym świadczyły gotyckie portale z profilowanymi ościeżami. Wnętrze rozdzielono drewnianym stropem, a parter pośrodku przegrodą. Na piętrze przypuszczalnie funkcjonowała jedna duża sala, oświetlana ostrołucznymi oknami z bocznymi siedziskami po bokach wnęk. Fragmenty kamiennych wsporników wykusza w narożniku zachodnim prawdopodobnie świadczą o znajdującej się tam latrynie.
Stan obecny
Kościół klasztorny NMP, pomimo późniejszych nowożytnych przekształceń i XIX-wiecznych renowacji, to obecnie jeden z najlepiej zachowanych romańskich zabytków na terenie Czech, z zauważalnymi zmianami wprowadzonymi w stylistyce wczesnego gotyku (wschodnie zamknięcie kościoła). Choć charakteryzuje się surową architekturą pozbawioną dekoracyjności i innowacyjności, to jego waga polega na tym, że jest najstarszą zachowaną, kompletną, monumentalną budowlą sakralną w regionie, a jego forma wpłynęła na powstanie kilku wiejskich kościołów.
Przekształcenia nowożytne kościoła spowodowały utratę portalu zachodniego, przebudowę hełmów wież oraz ich górnych kondygnacji (rozebranych pod koniec XIX wieku i następnie odbudowanych z cegły), wymianę gzymsu kapnikowego nawy głównej, przedłużenie okien transeptu i części okien prezbiterium, a także uszkodzenie ich maswerków, usunięcie służek w prezbiterium oraz skrócenie tamtejszego cokołu z powodu wstawienia barokowego ołtarza, czy założenie nowych sklepień w nawach korpusu.
Oprócz kościoła klasztornego przetrwały również stosunkowo dobrze zachowane mury skrzydeł wschodniego i południowego klauzury, niestety bez okalających je niegdyś krużganków. Na miejscu skrzydła zachodniego klauzury mury romańskie zachowały się jedynie w piwnicach. Po stronie północno – wschodniej widoczna jest gotycka wieża z sąsiednim budynkiem, przebudowanym na spichlerz w okresie nowożytnym, ale i tak będącym unikalnym przykładem średniowiecznej świeckiej zabudowy na terenie klasztorów. Podobne znaczenie ma położony po stronie zachodniej budynek szkoły łacińskiej, skrócony jednak o około jedną trzecią w stosunku do pierwotnej wielkości i z przekształconymi oknami. Klasztor wciąż jest w posiadaniu mnichów premonstrateńskich, którzy udostępniają go dla zwiedzających: w kwietniu, maju, czerwcu, wrześniu i październiku od piątku do niedzieli w godzinach 10.00 – 17.00, oraz w lipcu i sierpniu codziennie w godzinach 10.00- 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Podlaha A., Šittler E., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 5. Politický okres Milevský, Praha 1898.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Zelenková P., Premonstrátský klášter a kostel sv. Jiljí v Milevsku a jejich stavební a architektonický vývoj ve středověku, Praha 2016.