Historia
Zamek został wzniesiony na miejscu słowiańskiego grodu z XI wieku, który zanikł w wyniku pożaru w kolejnym stuleciu. XIII-wieczny falsyfikat odnotował burgrabiego Štepana z Medlova w 1218 roku, a dokument z 1249 roku wspomniał nazwę Nikolsburg, możliwe więc, że zamek wzniesiono już w pierwszej połowie XIII stulecia. Nie wiadomo kto był inicjatorem prac budowlanych, jednak tak wczesne wzniesienie zabudowań murowanych skłaniałoby do przypuszczeń o królewskiej inwestycji.
We wspominanym 1249 roku zamek w nagrodę za wierną służbę otrzymał w lenno od Przemysła Ottokara II (wówczas jeszcze margrabiego morawskiego) Jindřich z Lichtenštejnu. Jego potomkowie z czasem urośli do rangi najważniejszego rodu w południowej części Moraw, dzięki czemu rozbudowywali swą siedzibę przez cały XIV i XV wiek, powiększając zarówno przestrzeń mieszkalną, jak i wzmacniając obronność. W 1380 roku Jiří II i Jan I z Lichtenštejnu uzyskali zgodę na założenie kaplicy zamkowej, co było jedynym poświadczonym pisemnie etapem gotyckiej rozbudowy, w efekcie której rdzeń budowli powiększył się o dwa podzamcza. Oprócz zamku właściciele dbali również o leżące pod wzgórzem miasto, którego kamienne mury wzniesiono prawdopodobnie przed 1414 rokiem, a najpóźniej w okresie pohusyckim.
Lichtenštejnowie wiernie służyli królowi Janowi Luksemburskiemu, w czasach gdy pogranicze czesko – austriackie było niespokojne i wymagało stałego nadzoru. Fortyfikacje przydały się także w trakcie wojen husyckich, kiedy w trakcie kampanii bożych bojowników przeciwko Austrii w 1426 roku, Mikulov wraz z zamkiem został oblężony, jako siedziba rodu wiernego katolickiemu królowi Zygmuntowi. W trakcie walk miasto padło, lecz zamek pozostał niezdobyty.
W XVI wieku tureckie zagrożenie, a zwłaszcza oblężenie Wiednia z 1529 roku, przyczyniło się do dalszych, finansowanych przez Lichtenštejnów przekształceń, w celu przystosowania zamku do obrony ogniowej. W 1560 roku Mikulov kupił od Kryštofa IV z Liechtensteinu węgierski szlachcic Ladislav Kereczenyi, jednak dzierżył on zamek krótko, bo już w 1571 roku majątek przejął jego syn, zmarły w 1574 roku. Rok później od cesarza Maksymiliana II Mikulov nabył Adam z Ditrichštejna. Kontynuował on modernizacje prowadzone przez poprzedników, starając się przystosować zamek do standardów renesansowego życia. Największe natężenie tych prac nastąpiło za Františka z Ditrichštejna w drugiej dekadzie XVII wieku. František pełnił funkcję biskupa Ołomuńca i po klęsce powstania pod Białą Górą należał do najpotężniejszych ludzi w Czechach.
W 1645 roku obwarowania zamku nie wystarczyły do pokonania Szwedów, którzy zajęli i spustoszyli Mikulov. Po tym wydarzeniu Ditrichštejnowie rozpoczęli odbudowę, której efekty zostały zniszczone w wyniku wielkiego pożaru z 1719 roku. Kolejne renowacje i przebudowy z lat dwudziestych XVIII wieku doprowadziły do przekształcenia zamku w barokową rezydencję. Rodzina Ditrichštejnów mieszkała w niej do 1945 roku, kiedy to zabytek został ostrzelany przez wycofujące się wojska nazistowskie i spłonął. Niestety w kolejnych latach w opuszczonym zamku zawaliły się niezniszczone dotąd, obciążone gruzem sklepienia, a w 1948 roku górna część średniowiecznej cylindrycznej wieży zawaliła się do poziomu wykuszu kaplicy. Odbudowa zabytku prowadzona była do 1962 roku.
Architektura
Zamek zbudowano na podłużnym, skalistym grzbiecie, który wysokimi, stromymi skarpami zapewniał bardzo dobrą ochronę praktycznie z każdej strony. Nieco łagodniejsze stoki znajdowały się tylko od strony północnej i to tamtędy, skręcając ze wschodu, z terenu podzamkowej osady i późniejszego miasta, można było się wspiąć na zamkowe wzgórze. Wzniesienie nie stanowiło jednolitego masywu, miało formę mniej lub bardziej poszarpanego wapiennego grzbietu o różnych poziomach wysokości, co wykorzystane zostało przez budowniczych w trakcie wznoszenia poszczególnych fragmentów zamku. Teren był poddawany wyrównywaniu i przekopywaniu, po raz pierwszy już w chwili założenia wczesnośredniowiecznego grodu o konstrukcji drewniano-glinianej.
Głównym, najstarszym elementem zamku był donżon zbudowany na planie trapezu o wymiarach 11 x 16,5 metra. Usytuowano go w najwyższym punkcie wzniesienia, od północy, wschodu i zachodu chronionego skarpami. Prawdopodobnie spłaszczona część czubka wzgórza, usytuowana tuż przed donżonem od północy, służyła za niewielki, obwiedziony murem dziedziniec. Wjazd do niego prowadził przez południowe, obszerniejsze podzamcze, otoczone masywnymi murami o grubości 2,4-2,8 metra, a następnie bramą pomiędzy dwoma skałami poprzez podzamcze zewnętrzne. Po jednej stronie brama ta miała romański donżon, a po drugiej, nieco późniejszą, prawdopodobnie pochodzącą z pierwszej połowy XIV wieku, cylindryczną wieżę o średnicy 9 metrów, co w połączeniu z wąskim, skalnym przejazdem dawało wyśmienitą ochronę. Grubość murów wieży cylindrycznej wynosiła jedynie 1,5 metra. Pozwoliło to w jej dość dużej wewnętrznej przestrzeni umieścić w 1380 roku kaplicę Panny Marii i św. Jana Ewangelisty.
Mury dziedzińca po północnej stronie donżonu posiadały około 1,9 metra grubości. Umieszczoną w nich zewnętrzną bramę zabezpieczała wykuta w skale sucha fosa, ponad którą przerzucono drewniany most. Nad bramą górowała cylindryczna wieża z ostrogą (ostrzem) o średnicy 9,5 metra, zwana Vlajkovą, wzniesiona na skalnym ostańcu w środkowej części wzgórza. Ostroga skierowana była w kierunku północnym skąd spodziewano się ewentualnego zagrożenia i ostrzału. Pociski miały rykoszetować po wąskiej części czołowej wieży, chroniąc jej mury przed zniszczeniem. Do najniższej z trzech kondygnacji wieży prowadził z korony muru obronnego ostrołuczny, sfazowany portal, ujęty prostokątną wnęką na podnoszony zwodzony mostek. Nad portalem nie przebito otworów, kładkę dźwigano więc bezpośrednio za pomocą liny lub ręcznie. Ponadto ochronę wejścia zapewniał rygiel zasuwany do otworu w murze. Kopułowe sklepienie przyziemia wieży z szerokimi, prostokątnymi żebrami wykonanymi z cegły prawdopodobnie założono w okresie późnogotyckim. Na drugą kondygnację prowadziły schody w grubości muru, zakończone portalem dwuramiennym. Wyżej wchodzono zapewne przy pomocy drabiny. Wieża z ostrogą przez długi czas uważana była za budowlę XIII-wieczną, ale badania dendrochronologiczne jej drewnianych elementów wskazywałyby na budowę dopiero w pierwszej połowie XV wieku. W takim wypadku przyczyną budowy wieży około 1433 roku było rozpowszechnienie broni palnej i zniszczenie Mikulova przez husytów w 1426 roku.
Rozbudowy z XIV wieku, oprócz wspomnianej już wieży cylindrycznej, doprowadziły do wzniesienia nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych. Usytuowano je głównie na podzamczu południowym, przy wewnętrznych ścianach kurtyny południowej i wschodniej oraz w pobliżu romańskiego donżonu po stronie zachodniej. Kolejny budynek wzniesiono na podzamczu zewnętrznym, gdzie flankował on od wschodu pierwszą bramę zamkową. Prawdopodobnie jego obła, podobna do baszty zewnętrzna część nie został utworzona od razu, ale była efektem rozbudowy z XV wieku. Brama wewnętrzna między podzamczami być może w tym okresie uzyskała niewielki przekop z mostkiem zwodzonym. Dziedziniec pod donżonem posiadał także boczną bramę, ulokowaną po zachodniej stronie wieży z ostrogą. Wjazdu tego używano, gdy chciano dostać się do zamku z pominięciem miasta.
W pierwszej połowie XV wieku zamek został powiększony o dodatkowe podzamcze po stronie północnej. Jego wąska i podłużna przestrzeń początkowo nie zawierała zabudowy murowanej, a służyła raczej zabezpieczeniu drogi dojazdowej do zamku i przedłużeniu jej obwarowań. Narożnik północny został wzmocniony czworoboczną wieżą, pod którą droga zakręcała o 180° i opadała w dół, w kierunku miasta, gdzie usytuowano poprzedzony przekopem budynek bramny. Prawdopodobnie nieco później, pod okrągłą wieżą z kaplicą zbudowano dwie wieże lub budynki o wieżowym charakterze: czworoboczny i pięcioboczny w planie, a przed końcem XV wieku wzniesiono wieżę armatnią chroniącą od zachodu boczną bramę i powiększono zabudowę mieszkalną na podzamczu południowym. W okresie tym każda kurtyna muru miała już dostawiony do siebie budynek, przy czym trójskrzydłowa część południowa być może została odgrodzona poprzeczną ścianą.
Prawdopodbnie w XV wieku po północnej stronie zamku, za wąską doliną, zbudowana została podkowiasta, dwukondygnacyjna wieża zwana Kozí Hrádek (pierwotnie Knieberg). Usytuowano ją na skalistym wzniesieniu, skąd górowała nad okolicą i zapewniała dodatkową flankującą obronę miasta i zamku. Została skromnie przystosowana do użycia broni palnej, rozlokowywanej tylko na jednej z dwóch kondygnacji, ale jej czoło zostało uformowane z „zaostrzeniem” podobnym do wieży z ostrogą w głównej części zamku.
W drugiej ćwierci XVI stulecia zamek przystosowano do obrony ogniowej. Zbudowano ku temu celowi trzy narożne, wydłużone bastiony o zaoblonych czołach, utworzone na masywnych podstawach o różnej wysokości, usytuowane przy podzamczu południowym. Ponadto utworzono zabezpieczony murem taras, zajmujący prawie całą wschodnią długość zamku. Skierowany był on w stronę miasta, zapewne na wypadek jego zdobycia przez wrogów. Postanowiono zabezpieczyć się również od południa wysuwając daleko w przedpole na wąskim skalistym grzbiecie, kolejny, wieloboczny bastion armatni.
Po stronie wschodniej zamek sąsiadował z miastem z którym był połączony obwarowaniami. Teren miasta opadał lekko ku południowemu – wschodowi i zajmował obszar około 5 ha, chroniony z jednej strony zamkową skałą a z przeciwnej potokiem Hnánice. Obwód murów był nieregularny, przy czym kurtyna południowo – zachodnia i południowo – wschodnia były w miarę proste, a północno – wschodnia lekkim łukiem zakręcała ku podzamczu. Od strony zamkowego wzgórza miasto najprawdopodobniej nie posiadało muru obronnego. Ten miał około 2 metry grubości, pod koniec średniowiecza zwieńczony był krytym gankiem dla obrońców oraz prostym przedpiersiem przeprutym kluczowymi otworami strzeleckimi Nie wiadomo, czy we wcześniejszym okresie posiadał krenelaż. Wzmocniony był nielicznymi półkolistymi, czy też podkowiastymi basztami: dwoma narożnymi: po stronie południowej i wschodniej oraz jedną pośrodku kurtyny południowo – wschodniej (nie wiadomo czy powstały współcześnie z murem, czy zostały później dobudowane). Dodatkowo na murach zawieszone zostały w dość regularnych odstępach obłe bartyzany, widoczne na wedutach w północnej części obwodu. Przed murem przekopana została sucha fosa, na części obwodu zastąpiona obniżeniem terenu i potokiem Hnánice, natomiast od strony miasta przy murze biegła bardzo szeroka uliczka podmurna.
Do miasta prowadziły dwie bramy: północna zwana Górną i południowo – zachodnia zwana Dolną, przy czym warto zauważyć, iż bramą Górną z powodu ukształtowania terenu prowadził także wjazd na podzamcze, obok kościoła parafialnego św. Wacława i dalej do zamku górnego. Możliwe, iż bramy miejskie usytuowano w tych konkretnych miejscach, by były pod kontrolą zamku (najbardziej oddalona od warowni kurtyna południowo – wschodnia nie była przepruta żadnym wjazdem do miasta). Obie bramy umieszczono w czworobocznych wieżach poprzedzonych prostymi przedbramiami, obie wysunięte były przed lico muru i zapewne zaopatrzone w mosty zwodzone. Mosty te musiałyby znajdować się w przedbramiach, które usytuowano na linii przekopu.
Stan obecny
Zachowany do dzisiaj zamek został tak gruntownie przebudowany w czasach nowożytnych, iż początkowo ciężko w nim dostrzec pierwotną zabudowę. Najmniej przekształconym świadectwem jego średniowiecznych korzeni jest XIII lub XV-wieczna wieża z ostrogą (ostrzem), chroniąca niegdyś wjazdu na podzamcze pod nieistniejącym już donżonem. Przetrwał jej portal wejściowy, portal klatki schodowej oraz gotyckie sklepienie w przyziemiu. Tuż obok, po zachodniej stronie dostrzec można późnogotycką wieżę armatnią z zamurowanym krenelażem i jednym oryginalnym otworem strzeleckim. Ponadto niżej, na podzamczu północnym znajduje się czworoboczna wieża z XV wieku, otoczona z dwóch stron nowożytnymi budynkami.
Zamek mikulovski otwarty jest dla turystów w kwietniu, październiku i listopadzie od piątku do niedzieli w godzinach 9.00-16.00, w maju, czerwcu i wrześniu od wtorku do niedzieli w godzinach 9.00-17.00 oraz w lipcu i sierpniu w od poniedziałku do niedzieli w godzinach 9.00-18.00.
W niedalekiej odległości od zamku, na wzgórzu po jego północnej stronie, zachowała się XV-wieczna wieża zwana Kozí Hrádek, funkcjonująca obecnie jako punkt widokowy z rozległą panoramą na Mikulov. Przetrwały także na znacznej długości fragmenty murów miejskich, choć nie w pełnej wysokości i znacznie przebudowane w okresie nowożytnym. Niestety nie dochowała się żadna z bram prowadzących niegdyś do miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borský P., Mikulovský hrad do poloviny 16. století, „Sborník Regionálního muzea v Mikulově”, 29/2020.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.