Historia
Tereny wokół rzeki Morawy z powodu dogodnych warunków do osiedlania oraz usytuowania na wielkim bursztynowym szlaku handlowym, łączącym Bałtyk z Morzem Śródziemnym, zamieszkiwane były już w czasach prehistorycznych. Prawdopodobnie w VIII wieku w Mikulčicach zaczęła funkcjonować pierwsza ufortyfikowana osada o kształcie w planie półksiężyca, będąca zalążkiem z którego w IX wieku rozwinął się wielkomorawski gród. W stosunkowo krótkim czasie, około drugiej połowy IX wieku, stał się on jedną z największych i najważniejszych siedzib dynastii mojmirowiców, a także ważnym ośrodkiem chrystianizacji, choć nie pozostawił po sobie żadnych wzmianek w źródłach pisanych. Szacuje się, iż w szczytowym okresie gród zamieszkiwać mogło nawet około 2000 ludzi, łącznie z silnym garnizonem książęcej drużyny.
Mikulčice podzieliły los państwa wielkomorawskiego. Na początku X wieku gród wpadł w ręce Węgrów, którzy najwyraźniej w trakcie podboju uszkodzili jego obwarowania i spustoszyli podgrodzia oraz pobliskie osady. Nie wyludniły się one całkowicie, choć później funkcjonowały na mniejszą skalę. Być może gród nadal pełnił rolę pomniejszego ośrodka administracyjnego, pomimo tego, iż z pewnością utracił na znaczeniu. Do połowy XIII wieku na terenie Mikulčic funkcjonowała jeszcze osada rolnicza, a do połowy XV wieku przeprawa przez rzekę.
Architektura
Gród usytuowano w żyznej dolinie zalewowej, pośród lasów na których przeważały twarde dęby, wiązy i jesiony, pomiędzy meandrami rzeki Morawy oraz jej licznymi dopływami i odnogami. Dostarczające budulca lasy nie były gęste, lecz doświetlone ze względu na wycinkę, pastwiska i zbieranie chrustu. Ważne były również piaszczyste, nadrzeczne łachy, terasy żwirowe oraz wyspy, wyniesienie ponad najniższej położone części terenu, chroniące przed wilgocią i inwersjami gruntu. Rzeczne odnogi zapewniały środki do życia w postaci rybołówstwa, materiałów budowlanych (trzciny wykorzystywane na dachy mieszkań, muł do wypełniania szpar drewnianych budynków), a także stanowiły szlaki komunikacyjne. Ich najważniejszą funkcją było jednak podniesieni obronności, poprzez wykorzystanie jako systemu fos oraz trudno dostępnych podmokłych terenów.
Główna, centralna część grodu, zamieszkiwana przez przedstawicieli wyższych klas społecznych: rodzinę książęcą, możnowładztwo, duchownych i rzemieślników, otrzymała w planie kształt zbliżony do owalu o powierzchni około 7,5 ha. Zorientowany był on dłuższymi bokami na linii północny – wschód, południowy – zachód, wyznaczony przez obwód długich na 1050 metrów obwałowań, o szerokości u podstawy wynoszącej około 7 metrów oraz wysokości dochodzącej do około 4 metrów (do korony chodnika obronnego). Obwarowania były konstrukcji gliniano – ziemnej z wewnętrznym i zewnętrznym licem wzmocnionym ścianami, które konsolidowały wał. Zewnętrzną ścianę stanowił mur kamienny o grubości około 1,5-2 metrów, wewnętrzną natomiast, zlokalizowaną od strony dziedzińca grodu, ściana drewniana. Ta druga utworzona była z pionowych słupów wkopywanych co kilka metrów w ziemię (co około 2,5 metra) i połączonych z poziomo kładzionymi belkami, dodatkowo być może podpieranych ukośnie stawianymi bierwionami. Wewnętrzny trzon wału wzmacniany był drewnianym rusztem, belkami kładzionymi na co najmniej czterech poziomach.
Do głównej części grodu wiodły trzy, szerokie na 4 metry bramy, wsparte wzdłuż przejazdów na mocnych, pionowo ustawianych słupach, łączonych poziomo układanymi belkami, które prawdopodobnie nosiły drewniane wieżę. Bramy łączyły trzon grodu z podgrodziami: jedna zlokalizowana była po stronie północno – zachodniej, druga na północnym – wschodzie, a trzecia na południu. Poprzedzone były one drewnianymi mostami, przerzuconymi ponad fosami, czy też rzecznymi odnogami, które rozdzielały centrum grodu od jego podgrodzi. Ich długość mogła dochodzić nawet do 40 metrów, szerokość natomiast wynosiła cztery do pięciu metrów.
Majdan grodu zajmowany był przez zabudowę mieszkalno – gospodarczą oraz przez aż siedem murowanych kościołów. W najwyższym punkcie grodu, mniej więcej w jego centralnej części, znajdowały się dwa budynki reprezentujące książęce otoczenie: pałac oraz kościół o formie trójnawowej bazyliki. Budynek mieszkalny o wymiarach w planie około 26 x 10 metrów, będący jedyną większą świecką budowlą murowaną, posiadał posadzką z wylewanej zaprawy wapiennej, a ogrzewany był kamiennym kominkiem. Jego dolną kondygnację przykrywał płaski, drewniany strop, podtrzymywany przez słupy. Kościół był największą budowlą sakralną całego kompleksu. Jego trójnawowy korpus od wschodu posiadał nieduże czworoboczne prezbiterium, a od zachodu poprzedzony był kwadratowym w planie atrium i narteksem. Obszar wokół tych zabudowań był odgrodzony od reszty domostw przekopem, a sam kościół wraz z przyległym cmentarzem dodatkowo palisadą. Na cmentarzu odnaleziono aż około 550 grobów, w tym wiele z bogatym wyposażeniem, wskazującym zarówno na duże zaludnienie grodu, jak i zamieszkiwanie go przez przedstawicieli najwyższej klasy rządzącej.
Kolejne dwa kościoły głównej części grodu usytuowane były w północno – zachodnim zaobleniu obwarowań, blisko fortyfikacji. Wygląd pierwszego z nich jest nieznany, drugi natomiast był jednonawową budowlą na planie prostokąta o wymiarach zewnętrznych 12,6 x 6,5 metra z węższym czworobocznym prezbiterium i zakrystią od północy. Z niewielkich pozostałości można wywnioskować, że ściany zewnętrzne i wewnętrzne budowli zostały otynkowane, a okolice kościoła służyły jako cmentarzysko. Kolejna budowla, także jednonawowa (6,3 x 5,3 metra wewnątrz) lecz zamknięta na wschodzie apsydą, prawdopodobnie posiadająca znaczną wysokość, usytuowana była we wschodniej części grodu, na północ od kolejnego, słabo zachowanego kościoła. Północno – wschodni narożnik, w pobliżu bramy wjazdowej na podgrodzie, zajmowany był przez budowlę jednonawową (12,5 x 7 metra zewnątrz) z wydzielonym prezbiterium o trapezowatym kształcie i jeszcze jedną budowlę sakralną umieszczoną w samym narożniku grodu. Był to prawdopodobnie drewniany budynek z prostokątną nawą o wewnętrznej powierzchni 7,7 x 5,5 metra. Pozostała niesakralna zabudowa grodowa była także konstrukcji drewnianej, przeważnie o formie ziemianek i półziemianek. Najczęściej miały one prostokątny w planie kształt i wymiary około 7×4 metra. Oprócz zabudowań mieszkalnych funkcjonowały też liczne warsztaty: kuźnie, domostwa snycerzy, tkaczy itp. Żywność spożywana w Mikulčicach pochodziła głównie z okolicznych osad rolniczych.
Trzon grodu sąsiadował bezpośrednio od północy, południa i częściowo od zachodu z aż czterema podgrodziami, a pośrednio jeszcze z dwoma kolejnymi, tworząc kompleks o wielkości ponad 30 ha, będący efektem stopniowej rozbudowy. Część z tych podgrodzi posiadała własne obwarowania, choć o lżejszej konstrukcji niż główna część grodu. Największym było podgrodzie północne zajmujące obszar około 5-6 ha. Na jego terenie, w zachodniej części majdanu, wzniesiono murowany jednonawowy kościół z czworobocznym prezbiterium. Drewniane budynki mieszkalne posiadały zwykle wielkość 20-25 metrów kwadratowych, oraz formę kwadratowych (około 5×5 metrów) lub charakterystycznych prostokątnych rzutów o wymiarach do 9-10×5 metra. Większość domów budowano parami w odstępie około metra, a ich wnętrza wypełniano glinianymi posadzkami. Ludność tego podgrodzia trudniła się najpewniej rzemiosłem oraz hodowlą bydła.
Podgrodzie północno – wschodnie o wielkości około 5 ha i nieregularnym owalnym kształcie (zwane dziś Klášteřisko i Těšícky Las) także należało do najrozleglejszych osad Mikulčic. W pobliżu jego bramy łączącej się z główną częścią grodu, oraz w pobliżu drogi przebiegającej przez majdan, wzniesiono dwuapsydową rotundę, otoczoną cmentarzem wypełnionym około 200 grobami. Cmentarz ten ogrodzony był palisadą i najpewniej służył głównie wyższej klasie społecznej. Sam kościół składał się ze sklepionej cylindrycznej nawy o zewnętrznej średnicy wynoszącej nieco ponad 9 metrów (wewnętrznej 7,3 metra) i dwóch półkolistych apsyd o głębokości wewnętrznej 2,8 metra. Cały budynek wzniesiono z nieobrobionego kamienia i zaopatrzono w posadzkę z wylewanej zaprawy. Zapewne jego funkcjonowanie związane było z dworem jakiegoś ważnego wielkomorawskiego możnowładcy. Zabudowa mieszkalna podgrodzia koncentrowała się wokół trzech najbardziej wywyższonych miejsc: wokół kościoła na południowym – zachodzie, w części północno – wschodniej i w zachodniej części wyspy.
Kolejna rotunda, bezapsydowa, zlokalizowana była na niewielkim podgrodziu południowym o wielkości 1,5 ha (zwanym dziś Kostelisko). W jej grubych murach utworzono cztery półkoliste wnęki, a od strony zewnętrznej otoczona była przekopem. Około piętnastu metrów na wschód znajdował się kamienny okrągły zbiornik na wodę – baptysterium. Na zachód od rotundy odkryto cmentarz ze 144 grobami, którego bogactwo było porównywalne z pochówkami przy bazylice. Pozostała zabudowa południowego podgrodzia musiała być drewniana, najpewniej głównie powierzchniowa (no. konstrukcje zrębowej, plecionkowej), gdyż nie odkryto zbyt wielu zagłębień w ziemi. W zachodniej części majdanu miała miejsce działalność produkcyjna, odkryto tam bowiem żużel żelazny, a także specjalnych narzędzia do obróbki drewna.
Zachodnią część kompleksu grodowego stanowiło wąskie podgrodzie wciśnięte między główny trzon Mikulčic a jedną z odnóg rzeki. Zaraz z nią, na drugim brzegu, funkcjonowała gęsto zaludniona osada, wyróżniająca się murowanym kościołem. Była to budowla niezwykła w tym okresie, gdyż zarówno jej korpus jak i prezbiterium wzmocniono od zewnątrz szeregiem przypór, czy też filarów.
Stan obecny
Mikulčice są dziś stanowiskiem wyjątkowym na terenie Czech, a nawet Europy Środkowo – Wschodniej, stanowiąc pozostałość jednego z największych ośrodków grodowych Państwa Wielkomorawskiego, co więcej posiadającego niezniszczone warstwy kulturowe i nie zabudowanego przez żadne późniejsze miasto. O doniosłej roli i znaczeniu Mikulčic przekonują przede wszystkim niezwykle bogato wyposażone groby z wielką ilością odkrytych zabytków luksusowych, natomiast dawna architektura grodu widoczna jest jedynie w postaci uczytelnionych przez archeologów fundamentów murowanych budowli oraz pozostałości obwałowań, na terenie głównej części grodu zachowanych do wysokości 3 metrów i szerokości około 20 metrów. Zmianie uległy znacznie tereny wokół grodu, dziś znacznie wypłaszczone i osuszone, bez przepływający tu niegdyś licznych odnóg rzecznych i wybijających się z nich wysepek.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čižmář M., Encyklopedie hradišť na Moravě a ve Slezsku, Praha 2004.
Procházka R., Vývoj opevňovací techniky na Moravě a v českém Slezsku v raném středověku, Brno 2009.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Studien zum Burgwall von Mikulčice. Band 4, red. Biermann F., Kouřil P., Poláček L., Brno 2000.
Studien zum Burgwall von Mikulčice. Band 8, red. Biermann F., Kouřil P., Poláček L., Brno 2008.