Historia
Tereny wokół rzeki Morawy, z powodu dogodnych warunków do osiedlania, obronnego ukształtowania terenu oraz usytuowania na wielkim bursztynowym szlaku handlowym, łączącym Bałtyk na północy z Morzem Śródziemnym na południu, zamieszkiwane były już w czasach prehistorycznych. Prawdopodobnie w VIII wieku w Mikulčicach zaczęła funkcjonować pierwsza ufortyfikowana osada o kształcie zbliżonym do półksiężyca, będąca zalążkiem z którego w IX wieku rozwinął się wielkomorawski gród. W stosunkowo krótkim czasie, około drugiej połowy IX wieku, stał się on jedną z największych i najważniejszych siedzib dynastii mojmirowiców, a także ważnym ośrodkiem chrystianizacji, choć nie pozostawił po sobie żadnych wzmianek w źródłach pisanych.
W szczytowym okresie gród zamieszkiwać mogło nawet około dwa tysiące ludzi, łącznie z silnym garnizonem książęcej drużyny. Mikulčice wyróżniały się spośród grodów wielkomorawskich nie tylko wielkością, ale również wyjątkowo dużym nagromadzeniem budynków sakralnych. Świadczyło to zarówno o ważnej pozycji Mikulčic w organizacji kościelnej Wielkich Moraw, jak i o koncentracji władzy politycznej wokół grodu. Największy z kościołów mikulčickich o formie bazyliki mógł pełnić funkcję świątyni biskupiej ze szkołą kościelną, inne zaś zapewne służyły poszczególnym grupom mieszkańców. Prawdopodobnie część kościołów znajdujących się na terenie podgrodzi wchodziła w skład rezydencji możnowładców, którzy osiedlali się w pobliżu książęcej części grodu. Kościoły nie powstały w tym samym okresie, lecz pierwsze z nich mogły zostać zbudowane już przed połową IX wieku, czyli przed przybyciem na Morawy misji Cyryla i Metodego w 863 roku.
Na początku X wieku gród mikulčicki podzielił los państwa wielkomorawskiego. Około 905-906 roku wpadł w ręce Węgrów, którzy najwyraźniej w trakcie podboju uszkodzili jego obwarowania i spustoszyli podgrodzia oraz pobliskie osady. Nie wyludniły się one całkowicie, choć później funkcjonowały na mniejszą skalę. Być może gród nadal pełnił rolę pomniejszego ośrodka administracyjnego, pomimo tego, iż z pewnością utracił na znaczeniu. Przez pewien czas w Mikulčicach mogła przetrwać miejscowa zubożała arystokracja, jednak jej władza nie wykraczała poza najbliższe tereny. Do połowy XIII wieku na terenie grodziska funkcjonowała jeszcze osada rolnicza, a do połowy XV wieku przeprawa przez rzekę, wykorzystywana do komunikacji na szlaku łączącym południową część Moraw z Kotliną Karpacką. Główną przyczyną zakończenia osiedlenia na terenie dawnego grodu były prawdopodobnie powodzie, które ze znaczną siłą i regularnością zaczęły zmieniać krajobraz doliny zalewowej.
Architektura
Gród usytuowano w żyznej dolinie zalewowej, pośród lasów na których przeważały twarde dęby, wiązy i jesiony, pomiędzy meandrami rzeki Morawy oraz jej licznymi dopływami i odnogami. Dostarczające budulca lasy nie były gęste, lecz doświetlone ze względu na wycinkę, pastwiska i zbieranie chrustu. Ważne były również piaszczyste, nadrzeczne łachy, terasy żwirowe oraz wyspy, wyniesienie ponad najniższej położone części terenu, chroniące przed wilgocią i inwersjami gruntu. Rzeczne odnogi zapewniały środki do życia w postaci rybołówstwa, materiałów budowlanych (trzciny wykorzystywane na dachy mieszkań, muł do wypełniania szpar drewnianych budynków), a także stanowiły szlaki komunikacyjne. Ich najważniejszą funkcją było jednak podniesienie obronności, poprzez wykorzystanie jako systemu fos oraz trudno dostępnych podmokłych terenów.
Najstarsza osada z VIII wieku zajmowała mniej więcej środkową część późniejszego grodu. W planie miała kształt półksiężyca obejmującego obszar około 7 ha (północna część późniejszego rdzenia grodu oraz jego zachodnie podgrodzie). Kolejne, znacznie mniejsze skupiska zabudowań mieszkalnych zlokalizowane były na wydmach w bezpośrednim sąsiedztwie osady, po stronie południowej i północno – wschodniej. W IX wieku trzon osady ufortyfikowano, a wewnątrz obwarowań zaczęto stopniowo wznosić zabudowania sakralne, wraz z tworzonymi wokół nich rozległymi cmentarzyskami. Starsza zabudowa mieszkalna musiała ustąpić im miejsca, dlatego przeniosła się na teren wyjątkowo licznych podgrodzi, jakie na skutek stopniowej rozbudowy otoczyły od północy, południa i częściowo zachodu powiększony rdzeń grodu. Trzon ten sąsiadował bezpośrednio z aż czterema podgrodziami, a pośrednio jeszcze z dwoma kolejnymi. Część z tych podgrodzi posiadała własne obwarowania, choć o lżejszej konstrukcji niż główna część grodu. Zasięg osadnictwa całej aglomeracji, w okresie jej największego rozkwitu w drugiej połowie IX wieku, mógł ostatecznie zajmować nawet około 30-50 ha.
Główna, centralna część grodu, zamieszkiwana przez przedstawicieli wyższych klas społecznych: rodzinę książęcą, możnowładztwo, duchownych i rzemieślników, otrzymała w planie kształt zbliżony do owalu o powierzchni około 7,5 ha. Zorientowany był on dłuższymi bokami na linii północny – wschód, południowy – zachód, wyznaczony przez obwód długich na 1050 metrów obwałowań, o szerokości u podstawy wynoszącej około 7 metrów oraz wysokości dochodzącej do około 4 metrów (do korony chodnika obronnego). Obwarowania były konstrukcji gliniano – ziemnej z wewnętrznym i zewnętrznym licem wzmocnionym ścianami, które konsolidowały wał. Zewnętrzną ścianę stanowił mur kamienny o grubości około 1,5-2 metrów, wewnętrzną natomiast, zlokalizowaną od strony dziedzińca grodu, ściana drewniana. Ta druga utworzona była z pionowych słupów wkopywanych co około 2,5 metra w ziemię i połączonych z poziomo kładzionymi belkami, dodatkowo być może podpieranych ukośnie stawianymi bierwionami. Wewnętrzny trzon wału wzmacniany był drewnianym rusztem, belkami kładzionymi na co najmniej czterech poziomach.
Do głównej części grodu wiodły trzy, szerokie na około 4 metry bramy, wsparte wzdłuż przejazdów na mocnych, pionowo ustawianych słupach, łączonych poziomo układanymi belkami, nad którymi prawdopodobnie nadbudowane były drewniane wieże. Bramy łączyły trzon grodu z podgrodziami: jedna zlokalizowana była po stronie północno – zachodniej, druga na północnym – wschodzie, a trzecia na południu. Poprzedzone były one drewnianymi mostami, przerzuconymi ponad fosami, czy też rzecznymi odnogami, które rozdzielały centrum grodu od jego podgrodzi. Ich długość mogła dochodzić nawet do 40-50 metrów, szerokość natomiast wynosiła trzy do pięciu metrów. Wzniesione były z wbijanych w dno słupów, od strony zewnętrznej podpieranych bierwionami kładzionymi pod skosem. Mało prawdopodobne by mosty posiadały pośrodku jakieś obronne konstrukcje wieżowe. Nagromadzenie dużej ilości pali w jednym z nich raczej związane było z naprawami i wzmocnieniem konstrukcji w miejscu najsilniejszego nurtu.
Majdan grodu w najwyższym punkcie terenu, mniej więcej w jego centralnej części, zajmowały dwa budynki reprezentujące książęce otoczenie: pałac oraz kościół o formie trójnawowej bazyliki. Budynek mieszkalny o wymiarach w planie około 26 x 10 metrów, będący jedyną większą świecką budowlą murowaną, posiadał w przyziemiu dwa pomieszczenia. Jedno z nich miało posadzką z wylewanej zaprawy wapiennej oraz ogrzewanie zapewnione kamiennym kominkiem. Dolną kondygnację pałacu przykrywał płaski, podtrzymywany przez słupy strop, nad którym mogło funkcjonować piętro o konstrukcji drewnianej. Kościół był największą budowlą sakralną całego kompleksu. Trójnawowy korpus od wschodu posiadał nieduże czworoboczne prezbiterium, natomiast od zachodu poprzedzony był kwadratowym w planie atrium i narteksem. Obszar wokół tych zabudowań był odgrodzony od reszty domostw przekopem, a sam kościół wraz z przyległym cmentarzem dodatkowo palisadą. Na cmentarzu odnaleziono aż około 550 grobów, w tym wiele z bogatym wyposażeniem, wskazującym zarówno na duże zaludnienie grodu, jak i zamieszkiwanie go przez przedstawicieli najwyższej klasy rządzącej.
W północno – zachodnim zaobleniu obwarowań, blisko fortyfikacji znajdowały się kolejne dwa kościoły głównej części grodu. Wygląd pierwszego z nich jest nieznany, drugi natomiast był jednonawową budowlą na planie prostokąta o wymiarach zewnętrznych 12,6 x 6,5 metra, z węższym czworobocznym prezbiterium i zakrystią od północy. Z niewielkich pozostałości można wywnioskować, że ściany zewnętrzne i wewnętrzne budowli zostały otynkowane, zaś posadzka w pierwszej fazie utworzona była z wapiennej zaprawy, a w drugiej fazie z płaskich kamieni kładzionych na piaszczystym podłożu. Okolice kościoła służyły jako cmentarzysko. Kolejna budowla, także jednonawowa o wymiarach wewnętrznych 6,3 x 5,3 metra, lecz zamknięta na wschodzie apsydą, prawdopodobnie posiadająca znaczną wysokość, usytuowana była we wschodniej części grodu, na północ od kolejnego, słabo zachowanego kościoła. Północno – wschodni narożnik, w pobliżu bramy wjazdowej na podgrodzie, zajmowany był przez budowlę jednonawową o zewnętrznych wymiarach 12,5 x 7 metra, z wydzielonym prezbiterium o trapezowatym kształcie, i jeszcze jedną budowlę sakralną umieszczoną w samym narożniku grodu. Był to prawdopodobnie drewniany budynek z prostokątną nawą o wewnętrznej powierzchni 7,7 x 5,5 metra.
Niesakralna zabudowa mieszkalna i gospodarcza grodu była konstrukcji drewnianej, przeważnie o formie półziemianek i konstrukcji naziemnych. Najczęściej domy miały prostokątny w planie kształt o wymiarach około 7 x 4 metra, lub kwadratowy z bokami długości około 4 metrów. Zdarzały się również większe budynki, które osiągały rozmiary do 11 x 5 metrów. Dominowały konstrukcje wznoszone w technice zrębowej, mniej było natomiast budynków słupowych. W domach z glinianymi klepiskami paleniska umieszczano pośrodku pomieszczeń. Niekiedy posadzki tworzono z piasku i żwiru. W rzadkich wypadkach były wylewane wapienną zaprawą, co odnosiło się do domostw najwyższych warstw ludności. Dachy zwykłych domów najczęściej pokrywano strzechą ze słomy lub trzciny. Szczególnym typem budynków dla Mikulčic były duże domy naziemne z plecionkowo – słupowymi ścianami, zaokrąglonymi narożnikami i paleniskami umieszczanymi pośrodku. Obiekty te, jako miejsca gromadzenia się większych grup ludzi, mogłyby mieć pewien związek z wyższymi klasami społecznymi ośrodków wielkomorawskich. Zwykłe domostwa przeważnie ułożone były w zwartą i regularną zabudowę, ale rdzeń grodu dzielono też na mniejsze, nieregularne działki rowami, palisadami lub płotami. Oprócz chat mieszkalnych funkcjonowały liczne warsztaty: kuźnie, domostwa snycerzy, rogowników, jubilerów czy tkaczy.
Największe podgrodzie północne zajmowało obszar około 5-6 ha. Na jego terenie, w zachodniej części majdanu, wzniesiono murowany jednonawowy kościół z czworobocznym prezbiterium. Drewniane budynki mieszkalne podgrodzia posiadały zwykle wielkość 20-25 metrów kwadratowych. Miały formę kwadratowych w planie chat wielkości około 5 x 5 metrów lub charakterystycznych prostokątnych domów na rzutach o wymiarach do 9-10 x 5 metrów. Większość domów budowano parami w odstępie około metra, a ich wnętrza wypełniano glinianymi posadzkami. Ludność północnego podgrodzia trudniła się najpewniej rzemiosłem oraz hodowlą bydła.
Podgrodzie północno – wschodnie o wielkości około 5 ha i nieregularnym owalnym kształcie (zwane dziś Klášteřisko i Těšícky Las) także należało do najrozleglejszych osad Mikulčic. W pobliżu jego bramy łączącej się z główną częścią grodu, oraz w pobliżu drogi przebiegającej przez majdan, wzniesiono dwuapsydową rotundę, otoczoną cmentarzem wypełnionym około 200 grobami. Cmentarz ten ogrodzony był palisadą i najpewniej służył głównie wyższej klasie społecznej. Sam kościół składał się ze sklepionej cylindrycznej nawy o zewnętrznej średnicy wynoszącej nieco ponad 9 metrów (wewnętrznej 7,3 metra) i dwóch półkolistych apsyd o głębokości wewnętrznej 2,8 metra. Cały budynek wzniesiono z nieobrobionego kamienia i zaopatrzono w posadzkę z wylewanej zaprawy wapiennej. Zapewne jego funkcjonowanie związane było z dworem jakiegoś ważnego wielkomorawskiego możnowładcy. Zabudowa mieszkalna podgrodzia koncentrowała się wokół trzech najbardziej wywyższonych miejsc: wokół kościoła na południowym – zachodzie, w części północno – wschodniej i w zachodniej części wyspy.
W północno – wschodniej części majdanu podgrodzia wyróżniała się drewniana zagroda, czy też bardziej rozbudowana konstrukcja. Z jej prostokątnego rzutu o wymiarach około 26 x 11 metrów odstawała część wschodnia o długości 7,5 metra, być może stanowiąca wejście. Wewnątrz budowli składowano nieanatomiczne części ciał ludzkich, ponadto umieszczono tam co najmniej dwa groby koni, a kolejny grób dla koni znajdował się na zewnątrz budowli, blisko jej wschodniej ściany. W IX wieku w budynku i wokół niego znajdował się cmentarz, na którym znajdowało się około 350 grobów. Nieprawidłowości w zwyczajach pochówkowych oraz nietypowy układ budowli wskazywałby na przeznaczenie powiązane z kultem pogańskim, pomimo usytuowania w bezpośrednim sąsiedztwie świątyń chrześcijańskich.
Na niewielkim podgrodziu południowym o wielkości 1,5 ha (zwanym współcześnie Kostelisko) znajdowała się rotunda bezapsydowa. W jej grubych murach utworzono cztery półkoliste wnęki, a od strony zewnętrznej otoczona była przekopem. Około piętnastu metrów na wschód znajdował się kamienny okrągły zbiornik na wodę, czy też studnia. Na zachód od rotundy odkryto cmentarz ze 144 grobami, którego bogactwo było porównywalne z pochówkami przy bazylice. Pozostała zabudowa południowego podgrodzia musiała być drewniana, najpewniej głównie powierzchniowa (np. konstrukcji zrębowej, plecionkowej), gdyż nie odkryto zbyt wielu zagłębień w ziemi. W zachodniej części majdanu miała miejsce działalność produkcyjna, odkryto tam bowiem żużel żelazny, a także specjalne narzędzia do obróbki drewna.
Zachodnią część kompleksu grodowego stanowiło wąskie podgrodzie, wciśnięte między główny trzon Mikulčic a jedną z odnóg rzeki. Było ono otoczone obwałowaniami podobnej konstrukcji do zastosowanych w rdzeniu grodu (drewniano – gliniany rdzeń z kamiennym czołem), ale nieco węższych i zapewne niższych. Obie części grodu oddzielała fosa, przez którą musiał być przerzucony most. Północne ujście fosy do koryta rzeki zamykał szereg zrębowych, wypełnionych kamieniami skrzyń. Konstrukcja pełniła nie tylko funkcję fortyfikacyjną, ale także przeciwerozyjną. Nie można wykluczyć że w jej koronie przebiegał drewniany pomost. Prawdopodobnie podobna przegroda zamykała również południowe ujście fosy do rzeki. Na terenie zachodniego podgrodzia nie mieściła się żadna kamienna budowla, ale zaraz z rzeką, na drugim brzegu, funkcjonowała gęsto zaludniona osada, wyróżniająca się murowanym kościołem. Świątynia składała się z nawy o z grubsza kwadratowym rzucie, prostokątnego, bardzo krótkiego prezbiterium po stornie wschodniej i aneksu, prawdopodobnie o wieżowej formie, umieszczonego przy południowej części ściany zachodniej nawy. Była to budowla niezwykła we wczesnym średniowieczu, gdyż zarówno jej korpus jak i prezbiterium wzmocniono od zewnątrz szeregiem przypór, czy też przyściennych filarów. Wewnątrz nawy znajdowała się podtrzymywana przez dwa środkowe filary empora, dlatego kościół być może był częścią dworu możnowładczego ze schyłkowego okresu funkcjonowania Mikulčic.
Stan obecny
Mikulčice są dziś stanowiskiem wyjątkowym na terenie Czech, a nawet Europy Środkowo – Wschodniej, stanowiąc pozostałość jednego z największych ośrodków grodowych Państwa Wielkomorawskiego, co więcej posiadającego niezniszczone warstwy kulturowe i nie zabudowanego przez żadne późniejsze miasto. O doniosłej roli i znaczeniu Mikulčic przekonują przede wszystkim niezwykle bogato wyposażone groby z wielką ilością odkrytych zabytków luksusowych, natomiast dawna architektura grodu widoczna jest jedynie w postaci uczytelnionych przez archeologów fundamentów murowanych budowli oraz pozostałości obwałowań, na terenie głównej części grodu zachowanych do wysokości 3 metrów i szerokości około 20 metrów. Zmianie uległy znacznie tereny wokół grodu, dziś znacznie wypłaszczone i osuszone, bez przepływający tam niegdyś licznych odnóg rzecznych i wybijających się z nich wysepek. Podgrodzia południowe i północno – wschodnie prawie całkowicie zarosły lasem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čižmář M., Encyklopedie hradišť na Moravě a ve Slezsku, Praha 2004.
Procházka R., Vývoj opevňovací techniky na Moravě a v českém Slezsku v raném středověku, Brno 2009.
Poláček L., Hradiště Mikulčice-Valy a Velká Morava, Brno 2016.
Poláček L., Terénní výzkum v Mikulčicích. Mikulčice – průvodce, svazek 1, Brno 2006.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Studien zum Burgwall von Mikulčice. Band 4, red. Biermann F., Kouřil P., Poláček L., Brno 2000.
Studien zum Burgwall von Mikulčice. Band 8, red. Biermann F., Kouřil P., Poláček L., Brno 2008.