Historia
Pierwszy kościół w osadzie Markovice zbudowany został przed 1282 rokiem, kiedy to biskup praski Tobiáš z Benešova wystawił w Pradze dokument, w którym za zgodą kapituły katedralnej wymienił z Jaroslavem, opatem klasztoru benedyktynów w pobliskim Vilémovie, biskupie dobra we wsi Markovice, a także prawo patronatu nad tamtejszym kościołem św. Jerzego. W rejestrach dziesięcin papieskich odnotowano, że w 1352 roku kościół parafialny w Markovicach należał do archidiakonatu kouřimskiego, a w jego ramach do dekanatu čáslavskiego i był zobowiązany do przekazywania co pół roku do komory papieskiej opłaty w wysokości 18 groszy. Wskazywałoby to na średniej wielkości parafię, obejmującą oprócz Markovic również osadę Žleby i wsie Vrdy, Vinaře, Skovice, Zehuby.
Pierwotna świątynia około trzeciej ćwierci XIV wieku, zastąpiona została kościołem gotyckim, w latach 80-tych XIV wieku ozdobionym zespołem malowideł figuralnych. Budowę nowego kościoła sfinansować mogła wpływowa rodzina Ronovców, od drugiej połowy XIII wieku posiadająca zamek w pobliskiej osadzie Žleby. Zamek ten leżał na skraju dużego majątku Lichtenburk, otoczonego przez dobra klasztoru benedyktynów w Vilémovie, do którego należały Markovice wraz z kościołem. Ambitni Ronovcy zaczęli na początku XIV wieku wywierać naciski na rozszerzenie majątku, korzystając z trudności finansowych klasztoru. Około 1327 roku Hynek z Lichtenburka zakupił Markovice, łącznie z prawami patronackimi do kościoła św. Jerzego. Po jego śmierci w 1351 roku majątkiem administrowała pani Anežka ze Žlebu, która pod koniec życia prowadziła ożywioną działalność fundacyjną we współpracy z proboszczem markovickim Martinem. Zapewne z jej fundacji rozpoczęto budowę gotyckiego kościoła św. Jerzego, lecz śmierć w 1370 roku i przejęcie majątku przez rodzinę Vartenberków sprawiło, że został on ukończony pospiesznie, w najbardziej oszczędnych formach, bez założenia pierwotnie planowanego sklepienia. Zubożały wygląd prezbiterium został poprawiony dopiero po parunastu latach przez malowidła ścienne, powstałe być może gdy majątek został siłą odebrany Markvartowi z Vartenberka przez króla Wacława IV.
Znaczenie kościoła zmalało po przeniesieniu siedziby parafii w 1540 roku do miasta Žleby. Następnie w 1781 roku przeniesiono z Markovic do Žleb fundację mszalną, którą baron z Kaiserštejnu ufundował kwotą 100 guldenów. Jeszcze w 1790 roku znacznym nakładem kosztów wyremontowano wszystkie dachy kościoła, a wnętrze pobielono. Pomimo tego na początku XIX stulecia stan kościoła zaczął się szybko pogarszać, ze względu na ograniczone użytkowanie budynku i zaniedbanie konserwacji. Okna miały być uszkodzone, szyby powybijane, kryty gontem dach w złym stanie, zaś sklepienie zakrystii całkowicie zawalone. Z tego powodu w 1829 roku zburzono korpus nawowy oraz rok później dzwonnicę, zachowując jedynie jako kaplicę dawne prezbiterium. W 1860 roku i następnie w latach 1891-1892 zostało ono poddane remontowi. We wnętrzu prace renowacyjne prowadzono w latach 80-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został na niewysokim wzgórzu, po wschodniej stronie strumienia Koudelovskiego. Pierwotnie składał się z korpusu nawowego o długości około 12 metrów oraz z prezbiterium z trójbocznym zamknięciem od strony wschodniej (pięć boków ośmioboku). Ponadto do północnego boku nawy przylegała czworoboczna murowana wieża z drewnianą nadbudową najwyższej kondygnacji, we wnętrzu przyziemia miesząca zakrystię. Mury kościoła charakteryzowały się stosunkowo niedużą grubością, wynoszącą około 0,8-0,9 metra szerokości, a także rzadko spotykaną w wiejskich kościołach smukłością.
Zewnętrzne elewacje prezbiterium zostały wzmocnione dziesięcioma przyporami. Utworzono je dość masywne w stosunku do bryły prezbiterium, wzmocnione ciosami piaskowca, z małymi, pierwotnie stromymi i profilowanymi uskokami na poziomie dolnych krawędzi okien. Całość prezbiterium obwiedziona była także cokołem oraz gzymsem podokapowym. Pomiędzy przyporami od południa i wschodu umieszczono ostrołukowe i obustronnie szeroko rozglifione okna o trójlistnych zamknięciach. Okna te wykonano z pieczołowicie ociosanych bloków piaskowca i wypełniono szkłem osadzonym w wyżłobionych w kamieniu rowkach. Były nieco szersze od typowych okien wczesnogotyckich, a górne płatki ich maswerkowych trójliści połączono jedynie wąskimi prześwitami z pozostałą częścią otworów okiennych, co przypominało motywy stosowane w maswerkach Petra Parlera z lat 60-tych XIV wieku.
Wnętrze prezbiterium podzielone było na dwa płytkie prostokątne przęsła i wieloboczne przęsło wschodniego zamknięcia. Na wysokości parapetów okiennych ściany otaczał profilowany kamienny gzyms. Ze względu na budowę przypór, prezbiterium zapewne planowano przykryć sklepieniem krzyżowo – żebrowym, dla którego prawdopodobnie wykonano nawet smukłe służki, ale do końca średniowiecza podsklepienia nie zdołano zrealizować. Dlatego gdy w latach 80-tych XIV wieku wewnętrzne elewacje ścian i okienne glify pokryto barwnymi malowidłami figuralnymi, sięgnęły one wysoko, ponad archiwolty okien i wypełniły całą przestrzeń między otworami, bez przerw które musiałyby pozostawić wyprowadzenia żeber. Polichromie ukazywały sceny z legendy o nieokreślonym świętym oraz podejmowały tematykę chrystologiczną.
Stan obecny
Dzisiejsza kaplica pod nowożytnym wezwaniem św. Marka, to prezbiterium dawnego kościoła św. Jerzego, charakteryzującego się wyrafinowaną konstrukcją, jak na wiejskie budowle parafialne z XIV stulecia (spora smukłość, gzymsy, relikty służek, proste, ale eleganckie okna). Kaplica obecnie zamknięta jest od zachodu neogotycką ścianą, umieszczoną w miejscu dawnej arkady tęczy łączącej się z korpusem. Osadzono w niej renesansowy, przeniesiony z innej części kościoła portal z około połowy XVI wieku, neogotycki okulus oraz pojedyncze okno, będące oryginalnym gotyckim otworem, zapewne pierwotnie doświetlającym nawę. Z XIX wieku pochodzi gzyms koronujący, częściowo przemurowane zostały też wówczas dwie przypory. Wewnątrz zachowały się cenne gotyckie malowidła ścienne i nagrobki z połowy XVI wieku. W zachodniej części znajduje się wysoka, wielokątna misa średniowiecznej chrzcielnicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Prix D., Kostel sv. Marka v Markovicích u Žlebů: 1370 – bod obratu, „Památky středních Čech”, ročník 37, 2/2023.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.